Derek Jarman

Onder de titel Your Forever Shoes – Remembering Derek Jarman gaat Tilda Swinton op 9 december in Eye met componist Simon Fisher Turner en producent James Mackay in gesprek over Derek Jarman, de eigenzinnige regisseur bij wie ze haar eerste stappen in de filmwereld zette.

Aan het einde van zijn leven zag Derek Jarman alleen nog de kleur blauw. Zijn netvlies begon los te laten, in zijn gezichtsveld wemelden zwarte vlekjes “als een zwerm spreeuwen in de schemering”. En toen ook die vervlogen waren, bleef alleen die kleur blauw.

In zijn laatste film Blue (1993) is die kleur het enige dat op het scherm te zien is. Maar in dat blauw, dat “de duisternis zichtbaar maakt”, liggen ook alle eerdere beelden van Jarman besloten.  

Blue was de laatste van in totaal zeven films waarin Jarman samenwerkte met Tilda Swinton. De eerste daarvan (en de allereerste speelfilmrol van Swinton) was Caravaggio (1986), een speels en elliptisch portret van de zeventiende-eeuwse schilder. Een film die baadt in texturen, contrasten en kleuren. Alle dingen die Jarman niet meer kon waarnemen tegen de tijd dat hij zijn laatste film maakte.

In het jaar dat Caravaggio verscheen, kreeg Jarman te horen dat hij hiv-positief was. Hij sprak zich publiekelijk uit over die diagnose en werd zo een spreekbuis voor de queer gemeenschap. Iets waar hij dubbele gevoelens bij had. “Ik vind mezelf terug in krankzinnige situaties: pratend in taperecorders, voor televisie- en fotocamera’s, terwijl mijn eigen ik is opgesloten in een soort isoleercel”, vertelde hij in 1992 in een interview met Filmkrant.

Dat interview gaf hij naar aanleiding van twee in Nederland vrijwel gelijktijdige uitgebrachte films: The Garden (1990) en Edward II (1991). De eerste een grotendeels op 8mm gedraaide, experimentele herverbeelding van de kruiswegstaties, de tweede een op 35mm gedraaide verfilming van het gelijknamige toneelstuk van Christopher Marlowe, de scabreuze tijdgenoot van Shakespeare.

Dat onderscheid in filmformaten typeert volgens Swinton, in een interview met Fandor, een tweedeling in het werk van Jarman: de 35mm-films, die – gedwongen door het duurdere filmformaat – een redelijk afgebakend narratief kader hebben (Caravaggio, War Requiem, Edward II, Wittgenstein). En de veel experimentelere films gedraaid op 8mm en 16mm (The Last of England, The Garden). Derek Jarman red label en Derek Jarman light, aldus Swinton, om daaraan toe te voegen: “Wat het een was en wat het ander, hing af van wie je was.”

Edward II volgt vrij getrouw de toneeltekst van Marlowe, over de veertiende-eeuwse koning Edward II en zijn minnaar Gaveston. Maar in zijn anachronistische versie maakt Jarman wat Marlowe nog enigszins in subtekst verhulde expliciet. In een van de eerste scènes leest Gaveston op de rand van een bed een briefkaart, terwijl achter hem twee matrozen vrijen. Een scène waar Jarman hard voor moest vechten maar die hij terecht zag als essentieel. Alles is seks in zijn Edward II.

“Weer een trieste film op televisie gisteravond over een jonge homo die probeert de harten van zijn onverstoorbaar christelijke ouders te kraken, met op de soundtrack ‘It’s a Sin’ van de Pet Shop Boys”, tekent Jarman in 1991 op in zijn dagboek, in 2000 uitgegeven onder de titel Smiling in Slow Motion. Zelfs 34 jaar later is dat nog steeds vaak het scenario van de gemiddelde queer film. Maar niet bij Jarman.  

Samen met het in 1991 verschenen Modern Nature vormt Smiling in Slow Motion zijn tuinboeken (vorig jaar voor het eerst ook in Nederlandse vertaling uitgebracht), die hij schreef in de laatste jaren van zijn leven. Hij bracht die jaren door in Prospect Cottage, dat hij kocht in 1987. Een zwart huisje met gele kozijnen in een “rotsachtige woestijn onder de rook van een kerncentrale”, zoals Olivia Laing het beschrijft in haar essay Sparks Through Stubble. Een onmogelijke plek om een tuin te realiseren, maar de weg van de minste weerstand was nooit aan Jarman besteed.

In en rond Prospect Cottage filmde hij The Garden, zijn even tedere als bijtende evangelie. De film is een aanklacht tegen hoe de homogemeenschap gedurende de aidsepidemie verguisd en vervolgd werd, onder meer via sectie 28, het midden in de epidemie uitgevaardigde amendement dat het lokale overheden verbood om “homoseksualiteit opzettelijk te bevorderen of materiaal te publiceren met de bedoeling homoseksualiteit aan te moedigen”. Zoals Jarman uitlegde in een interview dat Metrograph publiceerde, was het plaatsen van een homostel in de positie van Jezus een manier om te laten zien dat “this whole morality thing is topsy turvy”.

Maar de film reflecteert ook op zijn eigen diagnose en sterfelijkheid. En op die hechte groep vrienden waarmee hij zijn films maakte. Een “droomallegorie”, noemde Jarman de film. Een droom van die geïsoleerde ik die zich probeerde vast te klampen aan het leven. In een van de mooiste beelden in de film dansen figuren in witte rokken met fakkels rond een bed dat in de branding staat. In dat bed ligt Jarman, de figuren die rond hem die vlam brandend houden, zijn zijn vrienden.

Jarman kon The Garden zelf niet voltooien. Begin 1990, gedurende de post-productie, bracht hij zes weken door in het ziekenhuis, wankelend op de rand van de dood. Een periode die hij indringend beschrijft in Modern Nature. Hoe zijn lichaam door de koorts werd uitgemergeld: “Als ik in bad ga, schuren mijn botten tegen het glazuur en kraken onheilspellend. Scheren is alsof ik over onbekend terrein ga, elke bocht en hoek uit het lood geslagen.” Hoe zijn geest zich loswrikte van de realiteit: “Ik zie aldoor een glas vallen in slow motion, om stuk te slaan in duizend stukjes. Het gaat zo onvoorstelbaar langzaam. Het duurt dagen.”

The Garden ligt in het verlengde van The Last of England, waarin hij het Engeland onder Margaret Thatcher weergaf als een verscheurde en brandende dystopie. Een samenleving die queers naar de marges drukte en heteronormativiteit door de strot duwde. Richting het einde is er een trouwscène met Tilda Swinton als de bruid. Maar de echte apotheose is de scène die daarop volgt, waarin Swinton met haar handen en een schaar haar trouwjurk in een stille schreeuw aan stukken scheurt terwijl achter haar een vuur woedt.

Woede kende zelden meer schoonheid dan in het werk van Jarman. Niet omdat hij die woede verzachtte of oppoetste, juist niet, hij liet haar zinderen en overkoken. Maar wel omdat die woede altijd een daad van verzet was, van het dwars door de normen en tegenwerking heen breken. Van homoliefde niet wegstoppen of verdedigen maar in al zijn tederheid en geilheid laten zijn, van rozen planten op een droge rotsbodem. In het jaar dat hij Blue maakte, het jaar voor hij op 52-jarige leeftijd overleed, maakte hij ook Wittgenstein, een van zijn meest extravagant uitgedoste films. Barstend van contrast, textuur, leven. Op de poster staat de titel in alle kleuren van de regenboog.

Your Forever Shoes – Remembering Derek Jarman | 9 december 2025 | Eye Filmmuseum, Amsterdam
Dit weekend vinden in het Eye-programma rond Tilda Swinton ook talks plaats met Tim Walker (A Higher Parasol, 6 december) en Pedro Almodóvar (The Same Species, 7 december). Alle talks zijn ook terug te zien op Eye Film Player.