Venetië 2022, blog 10

Filmkrant doet verslag vanaf het 79e filmfestival van Venetië, waar Jafar Panahi’s No Bears de hooggespannen verwachtingen voluit inloste.

Collega Hugo Emmerzael wees al voor aanvang van het festival Jafar Panahi aan als gedoodverfde winnaar van de Gouden Leeuw. Nu Panahi’s No Bears (Khers nist) ook daadwerkelijk vertoond is, lijkt dat nog onvermijdelijker. De nieuwste film van de Iraanse grootmeester, die onlangs voor zes jaar gevangen werd gezet, is een even meesterlijke als deprimerende overdenking van de rol en functie van fictie in een vijandige wereld.

Panahi staat daarin niet alleen. Zijn film is de meest prominente van de vier Iraanse speelfilms die in Venetië werden geselecteerd – een opvallend groot aantal. Hoe verschillend die vier films ook zijn, allemaal draaien ze in de kern om het creëren van fictie om te overleven onder een totalitair bewind.

Zowel No Bears als World War III (Jang-e Kahani sevon) van Houman Seyedi gaat zelfs expliciet over het maken van films. World War III, vertoond in het zijprogramma Orizzonti, slaat daarbij vooral een satirische toon aan. De film draait om dagloner Shakib, die wordt ingehuurd op een filmset – in eerste instantie als bouwvakker en bewaker, maar door een samenloop van omstandigheden eindigt hij met een hoofdrol in de film. De rol die hij gaat spelen: Adolf Hitler. Het moment waarop Shakibs volle baard wordt afgeschoren tot alleen een Hitler-snorretje overblijft, is een van de meest vervreemdende beelden die het festival dit jaar te bieden had.

World War III opent met een citaat dat aan Mark Twain wordt toegeschreven: ‘De geschiedenis herhaalt zich niet, maar rijmt wel vaak.’ Het is een eerste hint naar wat Seyedi hier doet: door de iconografie rond de Holocaust op zijn kop te zetten, kan hij impliciet commentaar leveren op de autoriteiten en maatschappij van zijn thuisland. Op vergelijkbare manier verpakt Arian Vazirdaftari in zijn speelfilmdebuut Without Her (Bi Roya), eveneens te zien in Orizzonti, zijn metaforische maatschappijkritiek in een publieksvriendelijke thriller.

Roya en haar man Babak staan op het punt uit Iran te emigreren naar Denemarken. Maar als er op een avond een jonge vrouw met geheugenverlies op hun stoep staat, voelt Roya zich geroepen zich over haar te ontfermen. Het is het startpunt van een intrigerende film noir die toont hoe gaslighting op een hele maatschappij wordt toegepast. Vazirdaftari stapelt in de slotakte van zijn film misschien net wat te veel twists op elkaar, maar levert niettemin scherp commentaar op een samenleving waarin mensen – en vooral vrouwen – inwisselbaar zijn. Wie zich niet aan de opgelegde regels houdt, kan zomaar uitgewist worden.

Een bijkomend probleem voor Roya is dat ze door complicaties bij een oogoperatie langzaam haar zicht verliest – en dus haar eigen waarneming niet meer vertrouwt. Het is een opvallende overeenkomst met de blinde hoofdpersoon van Beyond the Wall (Shab, dakheli, divar). Deze derde speelfilm van Vahid Jalilvand (No Date, No Signature, 2017) werd net als Panahi’s film geselecteerd voor de hoofdcompetitie. Een jonge vrouw die wordt gezocht door de politie, verbergt zich in het appartement van de grotendeels blinde Ali. Als hij haar in bescherming neemt, krijgen ze beiden de autoriteiten op hun dak in dit kammerspiel waarin niets is wat het lijkt.

Het intieme drama van Beyond the Wall speelt zich af tegen een politiek beladen achtergrond: het keiharde ingrijpen tegen volksprotesten door de Iraanse politiemacht vormt het startpunt van het verhaal, dat vraagt in hoeverre we onszelf met fictie kunnen afleiden of verdoven terwijl de wereld in brand staat. Het was precies dat soort politiegeweld waartegen ook filmmakers als Mohammad Rassoulof en Jafar Panahi zich uitspraken, wat ze op jarenlange celstraffen kwam te staan.

Panahi was zelf dus niet op het Lido, maar wel dubbel en dwars aanwezig via No Bears, die hij niet alleen schreef en regisseerde maar waarin hij ook een hoofdrol speelt als zichzelf – een regisseur die niet mag filmen en zijn land niet mag verlaten. Via videoverbindingen stuurt hij zijn filmcrew aan, die in Turkije een verhaal over twee Iraanse emigranten draait. Intussen zit Panahi zelf in een klein Iraans dorpje net over de grens, waar hij door een foto die hij nietsvermoedend maakt, verstrikt raakt in een onontwarbare kluwen van burenruzies en archaïsche tradities. De verhaallijnen van de uit het leven gegrepen fictiefilm die hij aan het maken is en de verwikkelingen in het dorp – een in eerste instantie kluchtige situatie die een dramatische afloop kent – spiegelen elkaar. Zo koppelt Panahi de hedendaagse repressie aan veel oudere vormen ervan. En telkens weer is het de liefde die het slachtoffer wordt.

De twee vervlochten verhaallijnen roepen samen de vraag op in hoeverre fictie is opgewassen tegen de hardheid van de wereld en wie je er eigenlijk mee helpt om als kunstenaar die wereld te tonen zoals hij is. Het zijn confronterende vragen, en des te pijnlijker in het licht van Panahi’s eigen situatie. Het is deels vanwege die context dat No Bears bij de prijsuitreiking vanavond veruit de grootste kans maakt op de Gouden Leeuw. Maar vooral ook omdat het de film is die het meest doordachte statement maakt over de vage grenzen tussen filmkunst, politiek en persoonlijke ervaring – een spanningsveld waarin veel competitiefilms zich dit jaar begeven.

No Bears is een hartverscheurende film, omdat zelfs Panahi, een van de grootste humanisten van de wereldcinema, geen hoop meer lijkt te zien. Voor een filmmaker bij wie de auto zo vaak een ruimte van vrijheid en individualiteit was, is het veelzeggend en schokkend dat No Bears eindigt met het geluid van een handrem die aangetrokken wordt.