Toronto 2024: Oorlog en politiek

Wilfred Okiche doet voor Filmkrant verslag van de 49e editie van het Toronto International Film Festival (TIFF), waar als op zo veel recente festivals controverse ontstond rond de politieke hete hangijzers van dit moment.

Een filmfestival als dat van Toronto presenteert zich het liefst als een afgesloten bubbel van wereldpremières, celebrity-jagers en filmindustriële bedrijvigheid. Maar deze week werden de organisatoren van het filmfestival van Toronto er – wellicht tot hun ontsteltenis – aan herinnerd dat de muren van privilege de boze buitenwereld nooit helemaal kunnen weerhouden.

Zo werd door Oekraïense activisten druk op het festival uitgeoefend om alle screenings af te gelasten van de documentaire Russians at War, die door de groep werd gekenmerkt als “Russische propaganda”.

De Russisch-Canadese DoP en regisseur Anastasia Trofimova bracht voor die film zeven maanden door onder Russusche troepen aan de frontlinies in Oekraïene en toont hoe soldaten en verplegers er vechten. Elk van hen trok had zo zijn eigen reden om naar het front te trekken, die gaandeweg naar boven komen als ze recht in de camera hun twijfels en desillusie uitspreken over wat de oorlog aanricht.

Trofimova benadrukt in een statement dat ze geen toestemming van de Russische regering had om te filmen, en dat zij haar leven in de waagschaal legde voor de opnamen. “Ik snap dat de emoties hoog oplopen, maar kom de film kijken”, meldt ze volgens persdienst Reuters. “Ik ben hier niet gekomen om een oorlog uit te vechten, ik heb al strijd genoeg gezien.”

Nadat de TIFF-organisatie in eerste instantie pal stond voor de film en het recht op vrije meningsuiting, werd vervolgens toch een ‘pauze’ ingelast voor verdere vertoningen omdat men de veiligheid niet zou kunnen garanderen. De beslissing, die de organisatie zelf in een statement oomschreef als “niet eerder vertoond”, was overigens maar tijdelijk: vanaf dinsdag 17 september is de film weer te zien in festivalhoofdkwartier Lightbox.

Het was niet de enige controversiële film op TIFF. Een groep kunstenaars en antizionistische Joodse activisten verstoorde kortstondig de première van Bliss (Hemda), de enige Israëlische film in het programma, die wordt vertoond in de sectie Centerpiece. Zij vielen over de banden met de Israëlische staat van de film (deels gefinancierd door de Israëlische Raad voor de Film en het Israëlische Ministerie voor Sport en Cultuur) en vroegen aandacht voor de Israëlische bombardementen in Gaza en de Westelijke Jordaanoever, in een oorlog die sinds de aanval van Hamas op 7 oktober 2023 meer dan veertigduizend mensen het leven kostte.

Bliss, geregisseerd door schrijver en filmmaker Shemi Zarhin, is een bitterzoet drama over een ouder stel (Sasson Gabay en Assi Levy) die enkele pijnlijke feiten over hun familie onder ogen moet komen. In een eerder interview met The Hollywood Reporter vertelde Zarhin al over de tegenwind die hij voelde in het internationale festivallandschap, zolang zijn thuisland in oorlog was. “Men wil ons niet meer – ik hoop dat selectie voor Toronto de ban kan breken.”

De roerige ontvangst voor zowel Russians at War en Bliss (Hemda) toont opnieuw de actieve verantwoordelijkheid die vandaag de dag geëist wordt van festivals en andere culturele instellingen. Men komt er niet mee rmee weg een “neutrale partij” te zijn wanneer morele conflicten mensenlevens eisen en de gemeenschappen uitroeien die ten grondslag liggen aan al die diverse verhalen en films waaruit het festival is opgebouwd.

Ook twee wereldpremières die veel aandacht trokken worstelen met de aard van conflict, zij het op heel andere manieren. Het meeslepende The Return van Uberto Pasolini, een verfilming van de slotdelen van Homerus’ Odyssee, herenigt Ralph Fiennes en Juliette Binoche 28 jaar na The English Patient. En Without Blood, Angelina Jolie’s vijfde film als regisseur, loopt uit op een oppervlakkige overdenking van oorlog, trauma en wraak.

Pasolini beperkt in The Return het epische verhaal van de Odyssee tot een tweetal Griekse eilanden. Meer dan twintig jaar nadat hij huis en haard verliet om in de Trohaanse oorlog te vechten, spoelt Odysseus (Fiennes) uitgemergeld en onherkenbaar aan op Ithaka, waar hij zijn koninkrijk vrijwel uitgestorven aantreft. Zijn echtgenote Penelope (Binoche) heeft zijn terugkeer afgewacht en weigerde een nieuwe koning te kronen door een van de mannen te trouwen die wanhopig om haar gading streden. Ondertussen voelt hun zoon Telemachus zich steeds meer verdrongen door die aanbidders. Om zijn troon weer op te eisen, moet Odysseus een inmiddels beroemde test doorstaan en zich met tegenzin opnieuw bloed vergieten.

The Return is gedraaid in een klassieke stijl en biedt vooral een platform voor het ijzersterke acteerwerk van de twee hoofdrolspelers. Fiennes excelleert als getraumatiseerde oorlogsveteraan die aanstoot neemt aan zijn bloeddorstige jonge jaren. Zowel visueel als thematisch benadrukt de film hoe oorlog het slechtste in mensen boven brengt. Pasolini pleit voor andere uitwegen bij conflicten, al zal het bloedbad dat in de slotakte wordt aangericht het publiek net zo hard meeslepen als het zijn hoofdpersoon kwelt.

Jolie’s Without Blood opent juist met stevige actie, om vervolgens te verzanden in intellectueel bedoelde discussies gedragen door hoofdrolspelers Salma Hayek en Demián Bichir. Het is simpel te zien wat Jolie aantrok in het gelijknamige toneelstuk van Alessandro Baricco: het staat in lijn met de thematiek van oorlog en vrede die hara al zo lang bezighoudt, getuige haar eerdere films In the Land of Blood and Honey (2011) en First They Killed My Father (2017).

Hoewel de film werd gedraaid in de befaamde Cinecittà-studios in Rome, verplaatst Jolie de handeling van Italië naar een niet nader benoemd Spaans sprekend gebied aan de frontier in de late negentiende eeuw. Na een veelbelovende openingsscène, waarin een groep mannen te paard met grof geweld inslaan op een slachtoffer, zakt de boel in de eerste akte in. Jolie probeert het toneelmatige van haar bronmateriaal open te breken, maar haar regie is te gemakzuchtig.

Op die overbodige sequentie volgt de kern van de film: een intiem gesprek tussen de personages van Hayek en Bichir dat op papier misschien werkt maar zich niet vertaalt naar effectieve cinema. De acteurs doen degelijk werk, maar de futloze regie weet de ideeën niet over te brengen. Zo zet ze haar acteurs vast in rommelige zinnen en overacteren, in een film die nooit helemaal tot leven komt.

Lees ook Wilfred Okiche’s eerdere verslagen van TIFF 2024. Lees hier de oorspronkelijke Engelse versie van deze tekst.