Venetië 2024: Dystopieën

Wat in de openingsfilm van de Critics’ Week Planète B nog een dystopisch toekomstbeeld lijkt, blijkt in Errol Morris’ documentaire Separated, over Trumps beleid migrantengezinnen uiteen te rukken aan de Mexicaanse grens, al grotendeels werkelijkheid.

De wereld rent zo snel richting de afgrond, dat sciencefiction het niet meer kan bijbenen. Wat in Planète B, de openingsfilm van het Venetiaanse zijprogramma Settimana Internazionale della Critica, wordt gepresenteerd als een dystopische blik op de nabije toekomst – een waarschuwing – blijkt in hoge mate al te bestaan in Errol Morris’ documentaire Separated (buiten competitie vertoond).

Morris ontrafelt in Separated het als afschrikkingsmiddel bedoelde beleid tijdens de eerste Amerikaanse presidentsperiode van Donald Trump om ouders en kinderen die ongedocumenteerd de Mexicaanse grens overstaken te scheiden – zelfs wanneer ze een rechtmatige asielaanvraag deden. Een beleid dat hij op last van de rechter staakte, maar desalniettemin aankondigt opnieuw in te voeren als hij in november wordt herkozen. Wat dus ook een mogelijke ‘nabije toekomst’ is.

Als Trump een tweede termijn zou voltooien, zijn we beland in het jaar 2028. De sciencefictionfilm Planète B van regisseur Aude Léa Rapin speelt in Frankrijk in 2039. Niet zo heel veel later dus. “Ik dacht aan de generatie van mijn dochter, geboren in 2016. En hoe haar wereld zal zijn als ze een jong-volwassene is”, vertelt Rapin me in de tuin van de Casa della Critica, op het Lido, in een brandende zon die niemand de klimaatcrisis laat vergeten – het wordt hier op het festival al de hele week ook ’s nachts nooit koeler dan 24 graden. “Het gaat de laatste jaren zo hard met alle crises. De klimaatcrisis, Covid, oorlogen zelfs in Europa, extreem-rechts, hoe we met terrorisme omgaan. Zo veel sneller dan onderzoekers zelfs in het slechtste geval hadden gedacht.”

In Planète B zijn die problemen doorgetrokken. De voorstanders van het blijven gebruiken van fossiele brandstoffen – à la Trump – hebben de macht behouden en een Extinction Rebellion-achtige beweging, genaamd R, is overgegaan tot het plegen van aanslagen op de bijbehorende infrastructuur, zoals vliegvelden. Menselijke slachtoffers moeten coûte que coûte worden voorkomen – maar een ongeluk zit in een klein hoekje.

“Extinction Rebellion discussieert nu al of ze pacifistisch moeten blijven. Hoe lang ga je door met vreedzame methoden, als je niet gehoord wordt? Ook zij denken aan de wereld van hun kinderen, met slecht water, slechte lucht”, zegt Rapin, die haar onderhoudende film per se niet prekerig wilde maken, maar wel veel research deed. “Ik weet vrij zeker dat we over niet al te lang gewelddadig eco-verzet zullen zien.”

De surveillancestaat heeft in Planète B zijn vleugels uitgeslagen met behulp van grote aantallen drones – een aannemelijke ontwikkeling – en virtual reality is zo ver doorontwikkeld dat de gevangen activisten – ‘terroristen’, volgens het regime – opgesloten kunnen worden in een virtuele gevangenis. Die ziet er prachtig uit, als een tegen de rotsen gebouwd hotel aan zee, met een onwerkelijke helderheid van kleur en licht die deze daadwerkelijk bestaande locatie een overtuigende (en vermakelijke) VR-uitstraling geeft. Het ontdekken van deze bijna onwereldse locatie was het zaadje waaruit het hele scenario uiteindelijk gegroeid is.

Dat idee, dat je comateuze gevangenen in een virtuele werkelijkheid kan plaatsen die ze maar gaandeweg als digitaal herkennen, terwijl ze ook de digitale voorwerpen en meubels fysiek ervaren, lijkt mij – als VR-journalist – nog wel meer dan vijftien jaar weg, maar ook hier benadrukt Rapin dat ontwikkelingen snel kunnen gaan: “Bij Meta zijn tienduizend mensen aan het werk om de Metaverse te maken. Jij en ik zijn van de generatie die nog een wereld hebben meegemaakt zonder mobieltjes en internet, maar gaandeweg hebben die dingen onze levens totaal veranderd. Dus waarom de Metaverse niet? Ik zou daar niet zo zeker van zijn.”

Het lijkt me duidelijk dat President Trump de Tweede van zo’n mogelijkheid gebruik zou maken, als die zou bestaan. Inclusief de mogelijkheid om gevangenen digitaal – mentaal – te martelen, door ze, zoals Planète B laat zien, nachtmerries te geven die zijn gebaseerd op hun vermeende misdrijven. Het doet denken aan het Amerikaanse waterboarden van (in dat geval niet digitaal, maar geografisch) buitenterritoriale gevangenen in Guantánamo, door zo ver af te staan van traditionele ideeën over martelmethoden dat veel mensen het niet eens als zodanig zullen herkennen. “Niemand wordt vervolgd voor het doden in computergames”, zoals Rapin cynisch grapt.

Dat Trump 2 door zou gaan met fossiele brandstoffen staat ondertussen als een paal boven water, net zoals dat er meer en meer drones gebruikt zullen worden; voor autonome drones die zelf beslissen in te grijpen op basis van AI-dataverwerking waarschuwt Human Rights Watch al sinds 2013 met de campagne Stop Killer Robots – ook iets wat klinkt als een (niet per se heel goede) dystopische sciencefictionfilm, maar echt is.

De grootste overeenkomst tussen Errol Morris’ ontluisterende Separated, waarin hij spreekt met een groot aantal direct betrokkenen bij Trumps beleid om ouders en kinderen te scheiden aan de Mexicaanse grens (alhoewel uiteraard bijna alleen tegenstanders), en de weliswaar politiek betrokken, maar toch ook echt als entertainment bedoelde near future sciencefiction Planète B is echter een andere. Eentje die misschien nog wel duisterder is dan zelfs de apocalyptische dreiging van de klimaatcrisis. En mogelijk zelfs fundamenteler.

Het wordt in Planète B nooit helemaal duidelijk hoe totalitair de wereld is waarin we ons bevinden. Maar dat het geen volledige dictatuur is in de traditionele Hitler- en Stalin-stijl, wordt wel duidelijk. Degenen die verantwoordelijk zijn voor de gevangen verdachten (die in afwachting zijn van een rechtszaak, maar niets horen over hoe lang dat nog kan duren – ook weer net zo Kafkaësk als Guantánamo) hebben niet het recht hen te surveilleren in de VR-gevangenis. Hoewel dat eerst een leugen lijkt om hen uitspraken te ontlokken, blijkt dat gaandeweg echt een vorm van gevangenisrecht dat nog bestaat. Net zoals de pers, met name de buitenlandse – in Planète B is specifiek Canada het beloofde land – wel degelijk door het regime gevreesd wordt. Ook is hun surveillance weliswaar uitgestrekt, maar verre van perfect; de wereld in Planète B is rommelig en chaotisch en laat nog altijd ruimte voor clandestiene acties.

Als ik dit voorleg aan Rapin, zegt ze: “Dit is het nieuwe tijdperk van totalitarisme. Vroeger was het makkelijk om te zeggen: dit is een democratie en dit niet. Maar tegenwoordig weten we eigenlijk niet wat het is. We weten niet hoe het werkt. We zitten allemaal gevangen in de heel vreemde situatie dat we niet weten hoe democratisch we eigenlijk zijn. Was Guantánamo democratisch? Is het democratisch om het asielrecht te negeren? Is het democratisch om te stemmen voor mensen die het complete democratische systeem kunnen vernietigen?”

Het is een opmerking die me werkelijk rillingen bezorgt: niet weten of je in een democratie leeft. Ik denk dat Rapin daarmee exact de vinger op de zere plek legt. Zowel over waar we momenteel zijn, als over waar we naartoe moeten: niet alleen het verdedigen van de democratie die we nu hebben, maar het creëren van een betere, sterkere, meer representatieve democratie in alle lagen van de maatschappij.

In Planète B zijn er zowel officiële wetten waaraan de cipiers zich moeten houden, als heimelijk beleid dat ze ondertussen uitvoeren: de nachtmerrieachtige martelingen waaraan ze gevangenen onderwerpen zijn buitenwettelijk en geheim. Alleen dappere individuen die hun rug recht houden en de middelen gebruiken die hen nog wel ter beschikking staan kunnen daar eventueel iets aan doen. Met als grootste wapen: een onderbouwd verhaal naar buiten krijgen via de pers.

Als je dan na Rapins Planète B verdergaat met Morris’ Separated, vallen steeds meer overeenkomsten op. De documentaire toont hoe al lang voordat er ook maar enige regelgeving voor bestond het regime-Trump al duizenden kinderen wegnam van hun ouders – tot baby’s aan toe. En dat dappere enkelingen die hun rug recht hielden – of dat nu een ambtenaar was, een activist of een rechter – de enigen waren die hier nog iets aan konden doen. En dat, naast individuele autonoom denkende rechters, hun belangrijkste wapen de pers was: foto’s van groepen huilende jonge kinderen in kooien veranderden de publieke opinie. Met dank aan onder anderen NBC-journalist Jacob Soboroff, op wiens gelijknamige boek Morris’ documentaire gebaseerd is.

In zekere zin is Separated, net als Planète B, daarmee een heldenverhaal. Maar net zoals Rapin de wijze beslissing neemt om haar verhaal geen stralend Hollywood-einde te geven, omdat de ellende die is doorgemaakt en de slachtoffers die onderweg gevallen zijn niet zomaar zijn vergeten, eindigt ook Separated in mineur. Nog altijd zijn niet alle kinderen herenigd met hun uitgezette ouders – de namen zijn destijds bewust niet systematisch genoteerd en baby’s kunnen je niet vertellen hoe hun ouders heten. En bovendien, waarschuwt een van de belangrijkste tegenstanders van Trump in dit beleid, Jonathan White die als adjunct-directeur van het Office Of Refugee Resettlement verantwoordelijk was voor het Unaccompanied Alien Children Program, heeft het Congres geen nieuwe wettelijke belemmeringen gecreëerd. Het kan zomaar weer gebeuren.

Want ook al hebben we, zoals iedereen weet, geen fysieke Planeet B, een Trump B kan in november gekozen worden. Om over een eventueel kabinet-Wilders B nog maar te zwijgen.