Cannes 2025: Oekraïne

De Oekraïne-dag van het festival was typisch Cannes, dus in het Frans. Ondertussen stelt Sergei Loznitsa teleur met zijn eerste speelfilm in zeven jaar. 

Terwijl Oekraïense topfunctionarissen zich in Istanboel klaarmaakten voor de meest serieuze gesprekken over een mogelijk staakt-het-vuren sinds de Russische invasie van 24 februari 2022, presenteerde Cannes in de luwte van de openingsdag een speciaal Oekraïne-programma met drie documentaires. Deze Oekraïne-dag is volgens het festival een “herinnering aan de inzet van kunstenaars, schrijvers en journalisten om het verhaal van dit conflict in het hart van Europa te vertellen.” De biografische documentaire Zelensky van de Franse regisseurs Yves Jeuland, Lisa Vapné en Ariane Chemin trapte het programma af. En daarmee begonnen gelijk de typische Cannes-problemen. 

De documentaire over de jonge jaren, zijn carrière als komediant en de daaropvolgende politieke ambities van Zelensky was Oekraïens gesproken en Frans ondertiteld. Als gevolg liepen bijna alle niet Frans- of Oekraïenstalige journalisten weg en sloegen vervolgens de rest van het programma over. Het is exemplarisch voor het Cannes van Thierry Frémaux, de festivaldirecteur die bij de belangrijkste premières het podium bestormt om een gepassioneerd relaas over cinema af te steken, toujours en Français. Door deze francofone focus liepen de meeste journalisten Notre guerre mis, waarin de Franse ramptoerist en celebrity intellectueel Bernard-Henri Lévy het oostfront aandoet. Al was het vooral de afsluiter van deze dag, 2000 Meters to Andriivka van Mstyslav Tsjernov, die een volle zaal had verdiend. 

Tsjernov won vorig jaar een Oscar voor 20 Days in Mariupol, een indringend verslag van de Russische oorlogsmisdaden in de gelijknamige Oekraïense stad. Deze opvolger is waar mogelijk nog intenser: de journalist en documentairemaker volgt een Oekraïens peloton terwijl ze het strategisch gelegen dorpje Andriivka proberen te heroveren op het Russische leger. Twee eindeloze kilometers aan mijnenvelden en kapotgeschoten terrein scheiden deze soldaten van hun doelwit. Tsjernov maakt elke heroverde meter invoelbaar. 

Hij gebruikt vier cameraperspectieven om de kijker de oorlog binnen te voeren. Drones bieden een vogelperspectief op het vernietigde landschap. GoPro-camera’s op de helmen van de soldaten storten je in de desoriënterende directheid van het conflict. Ondertussen filmt Tsjernov met een klein cameraploegje op twee manieren: de schokkerige beelden van een handheld camera vangen de actie vanuit een derdepersoonperspectief, alsof je naar spelers in een videogame kijkt. Een grotere en scherpere camera registreert de vermoeide en gestreste gezichten van de soldaten op momenten van relatieve kalmte, wanneer ze bijvoorbeeld even schuilen in loopgraven voordat ze naar een nieuw doelwit sprinten. Oorlog zie je niet vaak met zulke intensiteit in beeld gebracht. De film is een sterke toevoeging aan een toch al sterke canon van recente Oekraïense documentaires.

Het Oekraïne-thema manifesteert zich in Cannes op verschillende manieren in het programma. Op de tweede dag van het festival werd Sergei Loznitsa’s Two Prosecutors vertoond, waarmee de Oekraïner voor het eerst sinds 2017 weer in de hoofdcompetitie staat. De in Belarus geboren, maar in Kyiv opgegroeide regisseur was hier vorig jaar nog om oorlogsdocumentaire The Invasion te presenteren. Two Prosecutors, Loznitsa’s eerste speelfilm sinds Donbass (2018) is een terugkeer naar een van de hoofdthema’s uit zijn oeuvre: de stalinistische repressie tijdens het bewind van de Sovjet-Unie. 

Deze verfilming van de gelijknamige korte roman van Georgi Demidov speelt zich anno 1937 af in een NKVD-gevangenis (van het zogenoemde Volkscommissariaat voor Binnenlandse Zaken, een van de machtigste staatsorganen van de Sovjet-Unie) waar stalinistische beulen valse bekentenissen afdwingen om in feite onschuldige burgers vervolgens op te sluiten of te fusilleren als politieke vijanden. De jonge Officier van Justitie Kornev bezoekt de gevangenis nadat hij een verontrustende brief van een van de gevangen in handen heeft gekregen.

Het bronmateriaal is pijnlijk gedetailleerd. Georgi Demidov overleefde een van Stalins goelags en beschrijft minutieus de schrijnende omstandigheden in de gevangenis. Loznitsa lijkt juist doelbewust aan het oppervlak te willen blijven: zijn rigide cameravoering weet de groezelige en smerige textuur van het interieur van de gevangenis niet vast te leggen. In plaats daarvan richt Two Prosecutors de lens op de bureaucratische tocht die Officier van Justitie Kornev door het instituut moet afleggen. Loznitsa laat in strakke kaders zien hoe Kornev poorten, checkpoints en door kijkgaten surveillerende cipiers moet passeren om bij de gedoemde schrijver van de brief te belanden. Zoals in bijna alle films van Loznitsa ligt de nadruk niet op het individu binnen een verhaal, maar op het systeem van repressie. 

Zelden heeft Loznitsa een film gemaakt die zo oppervlakkig en transparant aanvoelt. Two Prosecutors stelt teleur door opzichtig set-design en vlak acteren. The Invasion (2024), Loznitsa’s documentaire over het leven in Oekraïne na de Russische invasie, was ook al geen diepgravende film maar Two Prosecutors wekt een beetje de indruk dat zijn vaak zo beheerste formalisme begint te haperen. In ieder geval lijkt die stijl niet toereikend voor fictie.

Ondertussen kijken we uit naar Militantropos, een ambitieuze documentaire van drie Oekraïense regisseurs (Alina Gorlova, Simon Mozhovy en Jelizaveta Smit) die op geheel eigen wijze het leven in oorlogstijd wil laten zien. Gorlova’s soloproject This Rain Will Never Stop (2020) is trouwens een van de beste films die de afgelopen jaren uit het land is gekomen, dus deze samenwerking vormt misschien een belangrijke nieuwe toevoeging aan de Oekraïense cinema in oorlogstijd.