Freeze Frame #24

Regisseur Shady El-Hamus (De libi, Forever Rich) brengt maandelijks een ode aan een bijzondere filmscène. Deze keer: Angst essen Seele auf.

Onder de jammerlijke titel Alle Turken heten Ali kwam Angst essen Seele auf, zoals de film oorspronkelijk heet, in 1974 uit in Nederland. Jammerlijk, omdat die originele titel juist zo goed werkt als statement, als waarschuwing bijna. De angst voor het onbekende is iets wat in ons zit en een behulpzaam overlevingsinstinct kan zijn, maar als we er geen verantwoordelijkheid voor nemen door het te kanaliseren kan het zich tegen ons keren en ons met huid, haar en ziel opvreten.

Toen regisseur Rainer Werner Fassbinder op 37-jarige leeftijd overleed had hij al meer dan dertig speelfilms gemaakt, iets wat alleen kan als je bevangen bent door een extreme drift om te creëren. Als kind verloor Rainer zijn vader waarna zijn moeder hem, bij gebrek aan een oppas, regelmatig in de bioscoop stalde. De films die hij daar als jongetje zag, bleken de voedingsbodem voor zijn toekomst als filmmaker.

Fassbinder had in zijn volwassen leven relaties met zowel mannen als vrouwen – vaak tegelijkertijd – en liet in de liefde een spoor van vernieling achter. De anekdotes van teleurgestelde en wanhopige exen vullen een groot deel van zijn biografie en bij het lezen ervan rijst de vraag hoe al die gebeurtenissen zich in slechts 37 jaren hebben kunnen afspelen. Er zat een onrust in Fassbinder die niet alleen mooie en bijzondere films opleverde, maar ook veel gebroken harten. Een van die gebroken harten is gelinkt aan zijn meest bejubelde film, die hij met een klein budget in slechts veertien draaidagen maakte en die nog steeds zo puur en urgent voelt dat hij niemand onberoerd laat.

Hoofdpersonen Emmy en Ali – niet zijn echte naam maar een naam die hij aanneemt omdat alle gastarbeiders zo worden genoemd – worden tegen alle verwachtingen in verliefd. Zij is zestig, weduwe en schoonmaker. Hij is zeker twintig jaar jonger, geëmigreerd uit Marokko en nu gastarbeider in Duitsland. Het zijn twee buitenstaanders die elkaar vinden in hun eenzaamheid, twee mensen die de individuen in elkaar zien in plaats van de labels, maar zich niet weten los te maken van de verstikkende vooroordelen van anderen.

Er is één beeld dat voor mij alles samenvat – Emmy en Ali zitten op een leeg terras, alleen in de wereld, maar vinden warmte bij elkaar. Fassbinder laat in de film behendig zien hoe hun liefde door de buitenwereld onder druk wordt gezet. Niet geheel toevallig zijn er meerdere referenties aan Adolf Hitler en de Tweede Wereldoorlog. De geschiedenis kan zich herhalen, lijkt hij te willen zeggen, de grootste fout is om te denken dat zoiets niet meer zal gebeuren. Hij had gelijk, want nog steeds lijkt de mens niet om te kunnen gaan met ‘de vreemde’, nog steeds ligt het gevaar dat we mensen objectiveren op de loer.

Dat gebroken hart behoorde toe aan hoofdrolspeler El Hedi ben Salem die de rol van Ali vertolkt. Hij verliet in 1970 zijn vrouw en vijf kinderen in Marokko en emigreerde naar Europa. In 1971 ontmoette hij Rainer Werner Fassbinder in een gay badhuis in Parijs. De twee werden verliefd, kregen een relatie en zo werd Ben Salem opeens de hoofdrolspeler in een film die de hele wereld over ging. De twee mannen hadden een tumultueuze relatie vol drank, drugs en fysiek geweld die uiteindelijk door Fassbinder in 1974 werd beëindigd. Niet lang na de break-up verwondde een verwarde Ben Salem drie mensen in een café met een mes waarna hij, naar het schijnt, Fassbinder opzocht om te zeggen dat hij zich “geen zorgen meer hoefde te maken”. Ben Salem vluchtte naar Parijs, werd daar alsnog opgepakt en hing zichzelf niet lang daarna op in de gevangenis.

Het is een in en in triest liefdesverhaal dat me weer met andere ogen naar de film doet kijken. Is Emmy niet eigenlijk gewoon een versie van Fassbinder zelf? Was dat de reden dat hij de film zo snel, zo puur en zo vol overtuiging kon maken? Het zou van de film met terugwerkende kracht een prachtig eerbetoon aan hun liefde maken. Een troostend idee.