Video-installatie Leopold Emmen in TENT Rotterdam

In TENT Rotterdam is komende week voor het laatst de nieuwe ruimtelijke speelfilm I Dream About This House Every Once in a While van kunstenaarsduo Leopold Emmen te zien. Tijd en ruimte verkruimelen.

Filmmaker Nanouk Leopold komt even de planten water geven. Terwijl ik in een zaal in tentoonstellingsruimte TENT in een klein claustrofobisch huisje zit en naar de eerste van de drie werken kijk die daar door kunstenaarsduo Leopold Emmen onder de noemer I Dream About This House Every Once in a While zijn opgebouwd, komt ze opeens binnen. Ik zie haar eerst weerspiegeld in een nisje waar door vernuftig gebruik van een spiegeleffect een extra ruimte wordt gesuggereerd. Voor het scherm staat een verdrietige sansevieria te wankelen in een bloempot.

Leopold is bekend als regisseur van films als Brownian Movement en Boven is het stil, en ook als theaterregisseur actief bij onder andere ITA en het Berliner Ensemble. Als Leopold Emmen maakt ze samen met haar partner Daan Emmen (in zijn eigen praktijk werkzaam als docent, vormgever en ruimtelijk kunstenaar) al sinds een jaar of vijftien ruimtelijke installaties die onderzoeken wat er gebeurt als de tijdskaders van film wegvallen.

Het bekendst werden ze met hun grote videowerk 5 Scenes at a Walking Pace dat in 2021 werd gemaakt voor de jubileumtentoonstelling Vive le cinéma! in Eye Filmmuseum. Daarin hadden alleen licht, geluid, ruimte en schaduwen van de andere bezoekers een hoofdrol. Dankzij de ‘soundtrack’ van Donato Wharton liep je door een echolandschap van filmscènes: film noir, melodrama, noem maar op. De gedachte die destijds bij me opkwam was: is dit wat er met film gebeurt als er niemand is om ernaar te kijken? Blijven er dan alleen schaduwen en naklanken over? Als de herinnering aan een droom? Met onbekende anderen als de schimmen van je herinneringen?

Onwillekeurige medespeler
Dat Nanouk Leopold net op dat moment dat ik in Rotterdam ben met een geïmproviseerd gietertje rondloopt, is natuurlijk toeval. Maar op een of andere manier past het goed bij de filminstallaties in TENT dat de illusie van het kunstwerk doorbroken wordt door een interventie van de werkelijkheid. Net als bij 5 Scenes at a Walking Pace verandert ook dit nieuwe kunstwerk door de aanwezigheid van anderen. Achter het bankje waarop ik zit zijn lamellen opgehangen waar doorheen je mij kunt zien zitten terwijl ik naar die scène kijk die eerder werd gebruikt in Sandra/Charlotte (2009). Ook ik ben een interventie in het kunstwerk. Of wordt ik, net als Leopold zelf, ook een (onwillekeurige) medespeler?

Sandra/Charlotte is een repetitiescène, of spin-off, dat is maar net hoe je het bekijkt, uit de tijd dat Leopold met actrice Sandra Hüller Brownian Movement (2010) draaide. Een vrouw in een lege kamer. Ze staat. Ze staart. Ze zit. Ligt op de grond. Het licht dat door de lamellen voor het raam op het scherm in geometrische patronen op muur en vloer uiteenvalt reflecteert op de muren, het plafond en de vloer van het huisje. En nu is het een nieuw werk, een nieuwe ervaring, in een nieuwe ruimte.

Feitelijk bestaat I Dream About This House Every Once in a While uit een nieuwe enscenering van drie eerdere werken van Leopold Emmen. Naast Sandra/Charlotte zijn dat ook Study of a Portrait (2016) met choreograaf Meg Stuart en Another Woman (2022) met Hüller, Stuart en acteur Gillis Biesheuvel dat vorig jaar in het Schauspielhaus Bochum zijn wereldpremière beleefde. Maar door de terugkerende aanwezigheid van de acteurs, de repetitieve en minimalistische handelingen – lopen, staan, zitten, liggen, inpakken, uitpakken – worden de werken in TENT ook één werk.

De drie ruimtes waarin ze zijn opgesteld zijn geraffineerd aan elkaar verbonden door geluid, schaduwen en leklicht. Als 5 Scenes… een gedeconstrueerde filmset was, of een maquette voor een nooit gemaakte film, dan is I Dream About This House… een verlaten filmset. Er staan her en der nog wat vergeten rekwisieten. Dat plantje, een stoel, een schoen voor het doek waaruit Hüller zo vanuit onze wereld die van de film op het scherm lijkt te zijn gestapt.

Poppenhuis
Dat het nieuwe ensceneringen zijn is belangrijk om te benoemen. Het hergebruiken van bestaand materiaal door Leopold Emmen sluit aan bij de repertoiretraditie uit het theater. Nora uit Ibsens Poppenhuis is nooit dezelfde Nora. Het stuk is op papier misschien hetzelfde, maar elke acteur, elke regisseur, elk decor, en dan nog eens elke voorstelling en elke toeschouwer vult haar met een andere interpretatie.

Omdat I Dream About This House… in eerste instantie niet narratief (althans: niet plotgericht) is, er is geen verhaal wat je van begin naar einde leidt, is het een uitstekende expositie om na te denken over – nee, niet na te denken, te ervaren! – wat een filmische ervaring is als tijd en ruimte verkruimelen. Als je een film niet in een tijdlijn monteert, maar ruimtelijk, als een soort gedeconstrueerde parallelmontage waarin de toeschouwer (op loopsnelheid) bepaalt welke scène aan elkaar gekoppeld worden. Het zijn grote filmfilosofische gedachten, maar ze krijgen hier iets troostends en meditatiefs.

Another Woman is het meest verhalend. De beschrijving zegt dat het over het einde van een relatie gaat. Maar het gaat over zo veel eindes. Er is een oude man die misschien niet meer helemaal aanwezig is. Is het zijn huis wat wordt leeggehaald? Is het zijn leven wat in verhuisdozen verdwijnt? Is hij de oude versie van de jongere man? Of leest de jongere man over hem in het boek waaruit hij de bladzijden scheurt die hij aan een jonge vrouw geeft en waar ze zachtjes om moeten gniffelen?

Tekstflarden geven richting: “I was standing in the house of my parents. I dream about this house every once in a while.” Ah, daar hebben we die droom. Iedereen die wel eens een terugkerende droom heeft gehad, kent wellicht de ervaring dat in dromen ruimtes van vorm, formaat en schaal kunnen veranderen. Of dat als je na een lange reis weer thuiskomt dat dan je huis plotseling veel kleiner lijkt. En hoewel het werk van Leopold Emmen niet in eerste instantie uitnodigt tot symbolische of psychologische interpretaties, moet ook het droomhuis als symbool voor het onderbewuste worden genoemd. Ook in die zin is Another Woman een Ibsen-poppenhuis. De vrouwen die Hüller en Stuart belichamen, terwijl ze tussen de muur en de plint proberen te verdwijnen, hun herinneringen tussen de planken vandaan willen schrapen, zich in tapijt wikkelen – geef mij ook maar mee aan de verhuizers – zijn misschien ook wel Ibsens hoofdpersonen Nora en haar vriendin Christine, maar dan in een wereld zonder patriarchale ontgoocheling.

Associatieve architectuur
Of is dat te romantisch? Uiteindelijk is de ruimtelijke en verhalende (of associatieve) architectuur van I Dream About This House… wel lyrisch, maar er is ook veel hartensmart, veel verlies: “I miss you. Where are you now? Can I call you?”

In every dream home a heartache, zoals de song van Roxy Music weeklaagt. In de herhalende tekstfragmenten worden ze steeds anders uitgesproken. Nu eens een herinnerend stamelen, dan vragend, dan kaal.

Het is onmogelijk om die gebeurtenissen los te zien van de vorm. De vorm is de betekenis. De ruimte is gedeconstrueerd, heringericht, opnieuw op de planken gezet, om een toneelterm te gebruiken. De personages verfommelen bloesems, verkruimelen koekjes, proberen te ontsnappen aan de stofjes in het licht. Dat is waar dit werk in deze setting over gaat.

I Dream About This House Every Once in a While | t/m 25 juni | TENT, Rotterdam

Zie ook het video-essay Space is the Moment dat Jan Pieter Ekker en Dana Linssen ter gelegenheid van Vive le cinéma! maakten over de samenwerking tussen Nanouk Leopold en Daan Emmen, waarin ook fragmenten van hun eerdere werk zijn te zien.