IDFA 2022: Verwoesting

Ellende is een dankbaar onderwerp voor filmmakers. Diverse documentaires op IDFA zoomen in: welke gezichten heeft verwoesting? De ruïnes van Pompeï bieden houvast.

Waar de ruïnes van de Italiaanse stad Pompeï voor de één slechts een hoop stenen zijn, herkent de ander daar schoonheid in. Weer een ander stelt zich voor hoe het er geweest moet zijn en ziet ‘vroeger’ door de stenen heen.

Wat zich opdringt is het beeld van de door lava versteende vrouw die haar kind beschermt. Een herinnering aan de verwoesting die ooit heeft plaats gevonden.

Op de 35e editie van het International Documentary Film Festival Amsterdam (IDFA) is verwoesting een dankbaar onderwerp voor filmmakers. Dat was het altijd al, uiteraard. Toon platgebombardeerde dorpen, neergeslagen protesten, uitgehongerde mensen en de toeschouwer voelt zich maatschappelijk betrokken. Maar wat als je verder inzoomt? Welke gezichten heeft verwoesting? Hoe kun je verwoesting in beelden vatten?

Om terug te komen op de vergelijking met Pompeï: voor een portret van de ramp die zich daar voltrok, kun je een vergrootglas houden boven de door lava verschroeide lichamen. Je publiek frontaal confronteren met het leed. Die strategie volgt de Thaise documentaire Danse macabre (Thunska Pansittivorakul & Phassarawin Kulsomboon, 2021). De film is een aaneenschakeling van staatsgeweld en moorden die de afgelopen negentig jaar plaatsvonden in Phetchaburi, het vakantieoord van het Thaise koningshuis. Close-ups van verminkte lichamen en gezichten zijn gemonteerd op een vervreemdende, sexy muziek. Je ziet zo veel gruwel dat er geen touw aan vast te knopen is.

In het Russische Manifesto (Angie Vinchito, 2022) is de horror origineler en subtieler. Kinderen en pubers bieden via hun YouTube-kanalen een inkijkje in het schrikbewind op hun scholen. Hoe kunnen daar ooit normale volwassenen uit groeien, vraag je je af? Beide films slaan alarm en laten de kijker schrikken. Ze willen vertellen wat anderen niet durven. Het échte verhaal. Maar is dat wel het hele verhaal?

Ruïnes
Je kunt Pompeï namelijk ook als archeoloog benaderen. De plek moest opgegraven worden om de verwoesting aan het licht te brengen. Op vergelijkbare wijze gaat de Baskische filmmaker Ander Iriarte als een onderzoeksjournalist te werk in Blue Files (2022). Hij begint bij zijn vader, die meewerkt aan een grootschalig onderzoeksproject naar de slachtoffers van martelingen door de Spaanse politie. Die traumatiseerden, tijdens hun speurtocht naar leden van de terroristische groep ETA, duizenden inwoners van Baskenland. Met zijn kwastje stoft Iriartes laagje voor laagje de beenderen af die tussen 1960-2014 door de Spaanse overheid begraven zijn.

Wat als we de focus leggen op die lavastroom zelf? Hoe lang duurde het voor die vanaf de Vesuvius bij het plaatsje aankwam? Wie woonden er? In The Natural History of Destruction (2022) toont de Oekraïense regisseur Sergei Loznitsa minutenlange montages van bombardementen uit de Tweede Wereldoorlog. Waar ze precies plaatsvinden, blijft in het midden; hij gebruikt beelden van de geallieerden en de Duitsers door elkaar. We zien de bombardementen van bovenaf, vanuit de gevechtsvliegtuigen. ’s Nachts lijken ze op een vuurwerkshow, overdag is het door de zee van rook alsof de bommen in water plonzen.

Je realiseert je: daarnet speelden hier nog twee oude mannen fagot en klarinet, kletsten vrouwen met hun breiwerk in de deuropening, dansten mensen op een dorpsfeest. Er werden meterslange patroongordels en bommen in vliegtuigen geladen. En nu? Nu is alles kapot. Verwoesting is niet meer dan verwoesting. De film vraagt zich af: wat is het nut?

Verwoesting in slow motion
Is dat het hele verhaal? Nee, het houdt niet op met de ramp zelf. De plek als icoon heeft minstens zoveel betekenis. Pompeï is ingesleten in ons collectieve geheugen. Misschien is de angst herkenbaar. De angst die de bewoners gevoeld moeten hebben toen de lava hen overviel en ze geen kant meer op konden. De versteende moeder die haar kind beschermt, is als een seculier piëta. Het maakt die onbekende vrouw met kind direct herkenbaar. Haar liefde, maar ook haar angst.

Fascisme vindt zijn kracht ook in angst, betoogt Mark Cousins in The March on Rome (2022). Hij analyseert het fascisme en de zweem van romantiek die er omheen hangt, met als startpunt A noi! (Umberto Paradisi, 1922). Die film is een voorloper van propagandaklassiekers als Battleship Potemkin (Sergei Eisenstein, 1925) en Triumph des Willens (Leni Riefenstahl, 1935). Paradisi hielp Benito Mussolini om Italië te veroveren.

A noi! doet zich voor als een documentaire, die volgt hoe de zwarthemden Rome binnenvallen en de macht opeisen. Maar ‘Cinema is het machtigste wapen’, staat op een muurschildering in Rome en dat blijkt ook uit Cousins video-essay. Hij onthult hoe Paradisi de kijker manipuleert. Bijvoorbeeld door de beelden van de aankomst in Rome twee dagen later te draaien. Waarom zou je liegen over die twee dagen? Nou, omdat het regende op de dag zelf. Regen en modder maken niet de heroïsche indruk waarmee het fascisme geassocieerd moest worden.

De misdaden die volgden om ‘het oude Romeinse rijk’ weer te installeren, uiten zich onder meer in de moord op tienduizenden mensen aan de noordkust van Afrika en aan de overkant van de Adriatische zee. Maar de verwoesting verschijnt ook in de hoofden van de Italianen zelf. Acteur Alba Rohrwacher treedt op als een vrouw die verleid wordt door het fascisme, maar stap voor stap gedesillusioneerd raakt. Zij en Cousins staan steeds even stil en vragen zich af: “Wat gebeurt er? Wat gebeurt er?” Door de bril van A noi! kijkt Cousins naar het heden en hij herkent bij hedendaagse politici wereldwijd trucjes van Mussolini. Dit is verwoesting in slow motion, vermomd als een cadeau.

Hoop
Toch zit er ook schoonheid in The March on Rome. Synchroon marcherende soldaten en saluerende mensenmassa’s zijn even angstaanjagend als aantrekkelijk. Hetzelfde geldt voor de bombardementen en brokstukken uit The Natural History of Destruction. Ook de ruïnes van Pompeï zijn fotogeniek, des te meer omdat ze je uitdagen je voor te stellen hoe het was. Stel je voor wie daar liepen, naar de wc gingen, feesten gaven.

Het New Yorkse Chelsea Hotel uit Dreaming Walls (Amélie van Elmbt & Maya Duverdier, 2022) lijkt in die zin op Pompeï. Hier logeerden alle grote kunstenaars, schrijvers en muzikanten. Van Dylan Thomas tot Patti Smith, van Janis Joplin tot Tennessee Williams. Het was een ruige plek waar het personeel niet zo moeilijk deed. Het ene moment maakte de Japanse kunstenaar Hiroya een muurschildering, het volgende sprong hij stoned door het trapgat.

Inmiddels is het legendarische gebouw een bouwval. Afgebladderde muren, loshangende snoeren, ontmantelde badkamers, overal bouwvakkers – het wordt gerenoveerd. Maar een aantal vaste bewoners is er nog. Krom en grijs schuifelen ze door de gangen. Zij zien het hotel voor wat het was. De filmmakers nemen je mee in hun fantasie door interviews af te wisselen met scènes waarbij foto’s van de sterren op de afgebladderde muren worden geprojecteerd. Het ene moment zie je Marilyn Monroe of Salvador Dalí, het andere een wand met scheuren.

De meeste bewoners hebben weinig op met de renovatie, liefst houden ze alles zoals het was. Maar hier toont zich onverbiddelijk de tijd als grote verwoester. Buurten veranderden en Manhattan is niet meer het bohémièn centrum van de jaren zeventig. De tijd vernietigt en is niet te stoppen.

Zijn dat alle kanten van Pompeï? Of biedt verwoesting ook hoop? Destructie en creatie zijn immers twee kanten van dezelfde medaille. De Zuid-Afrikaanse kunstenaar William Kentridge ziet verwoesting als een kans voor iets nieuws. In zijn Self-Portrait of a Coffee Pot (2022) discussieert hij met zichzelf over filosofische vragen. Hij schetst met inkt op losse vellen papier een koffiepot. “Kunnen we het erover eens zijn dat deze koffiepotten hier zijn?”, vraagt hij zich af. Nee. “Kunnen we het erover eens zijn dat hier geen neushoorn is?” Nee. Hij verscheurt de papieren met de geschetste koffiepotten. Destructie. Dan vouwt hij er een neushoorn van. Creatie. Dat biedt hoop. Met papiersnippers kun je weer iets nieuws maken.

Alle genoemde films zijn te zien op IDFA, nog t/m 20 november 2022 in Amsterdam en online | Dreaming Walls draait vanaf 24 november landelijk in de bioscoop | The Natural History of Destruction wordt in 2023 uitgebracht.