Eye Xtended: Walzer

De VR Walzer is de ideaalwereld van een slenterende fotoliefhebber. Dit virtual reality-werk is geen film, geen game, maar een zwart-witwereld opgebouwd uit ontelbare foto’s van (vooral) vrouwen uit de periode 1850-1940, waarin de gebruiker vrijuit kan ronddwalen.

Virtual reality, ik heb het eerder gezegd, is niets anders dan een beeldscherm. Een beeldscherm zonder kader; een beeldscherm rondom. Maar uiteindelijk gewoon een beeldscherm, dat gevuld kan worden met wat je maar wil.

In tegenstelling tot een bioscoop, waar 99 procent van het vertoonde bestaat uit cinema, lijkt een VR-bril meer op televisie of een tablet: je kan er een animatiefilm op kijken, je kan ermee gamen, je kan hem educatief gebruiken of er een documentaire voor maken – zolang je maar rekening houdt met de eigenschappen van het scherm.

Met animatiefilms, games en documentaires heb ik meteen de hoofdvormen genoemd van VR op de gespecialiseerde festivals en podia. Meestal kun je daarbij de achtergrond van de makers herkennen: filmmakers benaderen het medium op een andere manier dan game-makers.

Enorme vrouwengezichten
Het interessante aan de VR Walzer, deze week te zien in Eye Filmmuseum in samenhang met de Eye International Conference, is dat die merkbaar is benaderd vanuit de fotografie. Maker Leo Erken studeerde fotografie en verzamelt oude foto’s; componist Frieda Gustavs leverde de wals uit de titel. Gedacht vanuit muziek en fotografie, is Walzer een VR zonder lineair verhaal (contra films) en zonder doelen en obstakels (contra games). In plaats daarvan betreed je, onder muzikale begeleiding, een wereld die geheel en al bestaat uit foto’s. Van vrouwen. Oude foto’s, uit de vroege periode van de fotografie. Alles, de hele wereld van Walzer, is daarom in zwart-wit.

Er zijn elementaire huizen, die eruitzien alsof een kind ze in elkaar heeft geknutseld, en er staan figuren, plat, in 2D, alsof dat kind bezig was een kijkdoos te bouwen. Er zijn bergen en bomen, die net als die huizen bestaan uit vlakken die bedrukt zijn met foto’s – soms goed herkenbaar, soms tot in abstractie opgerekt. En soms is het pas na twee keer kijken duidelijk, zoals de boom die helemaal bestaat uit kopieën van een foto van een rij vrouwen in silhouet op een brug of steiger, wat een patroon oplevert van zwarte vlekken op een witte achtergrond dat, op deze manier vermenigvuldigd, aan een berk doet denken.

Zo doet Walzer soms glimlachen. Met de berg waarvan enorme gezichten, als een vrouwelijke versie van Mount Rushmore, over het landschap uitkijken. En met de half doorzichtige, donkere wand waardoorheen lesbisch gecodeerde stellen te zien zijn – hintend dat in dit hoekje van deze fotografische wereld nog meer te ontdekken zou zijn, als je er maar bij zou kunnen.

Elders zijn portretfoto’s van zo te zien rijke vrouwen verzameld die zich in deze wereld niet hoeven te verbergen. En er zijn vrouwen die waarschijnlijk in de koloniën zijn gefotografeerd. Zo tekent zich langzaam een soort maatschappelijke afspiegeling af. Mannen zijn bijna geheel afwezig – behalve op een pleintje waarop foto’s van mannelijke gezelschappen rondom één vrouwelijke dansfiguur zijn gegroepeerd. Een dansfiguur die verregaand is geabstraheerd, wat allerlei dingen zou kunnen betekenen – bijvoorbeeld dat de individuele persoonlijkheid van deze vrouw onzichtbaar blijft in de male gaze.

Alle vrijheid
De world-building van Walzer is origineel en bewijst opnieuw dat ook het ogenschijnlijk concrete medium VR afstand kan houden van een naturalistische werkelijkheid (met het gebruik van zwart-wit, 2D-foto’s in een 3D-wereld en geheel uit foto’s samengestelde oppervlakten), zonder aan sense of presence en sense of scale in te boeten.

Met het loslaten van de lineaire vertelling krijgt de gebruiker bovendien alle vrijheid te dwalen door deze wereld, met een simpele en intuïtieve navigatie, zonder zich opgejaagd te hoeven voelen en zonder angst iets te missen – twee euvels waaraan veel VR leidt. Begin en einde van de beleving worden gemarkeerd door het vervliegen en weer opkomen van mist; een elegante oplossing voor een ervaring zonder dwingend slot.

Wel laat de afwezigheid van informatie binnen de VR, die bijvoorbeeld ook geen voice-over heeft, de gebruiker gissen naar mogelijke verdere intenties van de makers. Het voordeel van een non-lineaire presentatie is daarmee ook een potentieel nadeel – zeker voor wie een informatieve vertelling verwacht.

Er zijn wel flarden van stemmen te horen, maar daarvan kreeg ik inhoudelijk weinig mee. Ze spreken verschillende talen (waarnaar ook de keuze voor het Duitse ‘Walzer’ verwijst), van Nederlands tot Russisch, dus überhaupt zullen weinig mensen álles kunnen verstaan. En dat hoeft ook niet, bevestigt Erken desgevraagd – niets van wat de stemmen zeggen is noodzakelijk voor de bedoelde beleving.

Toch hopen de makers wel dat de gebruikers na afloop nieuwsgierig zijn geworden naar de gefotografeerde vrouwen en de archivale selectie. De presentatie van Walzer (die zijn première beleefde op het BFI London Film Festival 2022) kan daarop worden afgestemd – op het moment van schrijven was de specifieke opstelling in Eye Filmmuseum in Amsterdam nog niet bekend. Er is de optie om gebruikers na afloop met elkaar in gesprek te brengen. Er is een folder die overhandigd kan worden met meer informatie over de gefotografeerde periode (1850-1940) en thematiek (het tijdperk van de eerste feministische golf – tussen de gezichten op de berg blijken zich ook Aletta Jacobs en Wilhelmina Drucker te bevinden; dat er ook een deel verwijst naar de Grote Terreur in de Sovjet-Unie was geheel aan me voorbijgegaan).

En hoe dan ook zullen voor de VR gebruikte foto’s ook fysiek tentoongesteld worden en na het ervaren van Walzer ongetwijfeld met meer aandacht worden bestudeerd. Want dat lijkt mij de grootste kracht van deze fotografisch geïnspireerde VR: gebruikers inspireren weer echt naar deze foto’s te kijken.

Eye Xtended: Walzer | 30 mei t/m 7 juni 2023 | Eye Filmmuseum, Amsterdam