Cinema Ecologica #3

Waar ondergangsideeën vroeger heerlijke, spannende sciencefictionfilms opleverden, vormen ze inmiddels een steeds realistischer en angstaanjagender toekomstbeeld. In Cinema Ecologica in Eye Filmmuseum spelen planten een sleutelrol in de eco-sciencefictionfilms die alles allang zagen aankomen.

Planten zijn alles. Ze zijn als enig organisme in staat energie van de zon om te zetten in voedsel. Johan van der Keuken zegt het helder in De platte jungle (1978), zijn film over de Waddenzee en de vissers en boeren die er wonen: zonder planten geen ander leven. Niets. Een stenen planeet.

Nu er steeds meer rechten worden opgeëist voor dieren, is het ook hoog tijd flora serieuzer te nemen. Ze dienen niet alleen als voedsel, inkomstenbron of decor voor onze wandelingen, maar ze vormen met hun fotosynthese de sleutel tot het leven. Je kunt je daarover blijven verbazen.

De platte jungle is te zien in de derde editie van Cinema Ecologica in Eye, waarin dit keer planten een cruciale rol spelen. Wat gebeurt er als er niets meer groeit? Je kunt je dat met alle huidige crises steeds beter voorstellen. In de meeste films uit het programma is de aarde een kale, ontzielde planeet geworden, waar mensen alleen onder kunstmatige omstandigheden kunnen overleven. Zoals in Pumzi (2009), de eerste Keniase korte sciencefictionfilm. In Oost-Afrika, 35 jaar na de Derde Wereldoorlog, de ‘Wateroorlog’ genaamd, wonen mensen onder een koepel waar ze hun eigen urine moeten purificeren om water te krijgen en er alleen een virtueel natuurmuseum is waar de ‘laatste boom’ staat tentoongesteld – dood uiteraard. Daar ontvangt een vrouw een geheimzinnig pakje met vruchtbare aarde die ze besluit buiten de koepel liefdevol te laten ontkiemen, met een ingetogen, raak eindbeeld als gevolg.

Soylent Green (1973) speelt zich af in het jaar 2022. Alleen op de illegale markt kun je nog tomaten en sla kopen. Aardbeien kosten 150 dollar. Mensen leven van ‘high energy’-plankton van dubieuze afkomst. Accu’s laden ze op door op een hometrainer te fietsen. Ook hier zien we een iconische laatste boom. Deze actiefilm, met bink Charlton Heston in de hoofdrol, eindigt met idyllische beelden van bloemen en watervallen die teloor zijn gegaan, als oproep aan ons om de natuur niet als vanzelfsprekend aan te nemen.

Wegdromen
Ook in Pixars WALL-E (2008) zijn er enkel nog resten en herinneringen aan ons oude leven. De planeet is zwaar vervuild, zonder enig grassprietje, de mensen zijn allang vertrokken. Het robotje Wall-E kijkt naar een oude videoband met de musical Hello, Dolly! (1969), waarop hij kan wegdromen bij de mensen die samen dansen en elkaars hand vasthouden. Het stemt weemoedig. Voor wie is de toekomst?, vraagt Eye zich af. Waarschijnlijk voor de melancholici.

In de surrealistische animatiefilm Fantastic Planet (La planète sauvage, 1973) worden de Oms, die op mensen lijken, als huisdier gehouden door de veel grotere Draags. Ook die Draags kijken naar oude beelden, ditmaal van planeet Terra, waar ze tekens ontdekken van een georganiseerd leven, een restant van het bestaan zoals wij dat nu kennen. Deze Franse klassieker, met geweldige soundtrack, is een allegorie over macht en opstand waarin de rol van mens als onderdrukker wordt omgedraaid en die nu eens eindigt met een optimistische noot over hoe samenleven wel mogelijk is.

In de double-bill Spaceship Earth (2020) en scifi-klassieker Silent Running (1972) blijkt samenleven een eenzame aangelegenheid. De documentaire Spaceship Earth reconstrueert het bizarre experiment van acht jonge ‘biospherians’ die zich lieten opsluiten onder een gigantische glazen koepel met verschillende ecosystemen. Na twee jaar kwamen de deelnemers sterk vermagerd en uitgeput uit de biosfeer.

Ook Bruce Dern gaat in Silent Running over grenzen heen om zijn planten te redden. Als gevoelige botanicus heeft hij acht jaar lang planten en kleine dieren verzorgd in zijn ruimteschip, waar hij tot het uiterste gaat om het leven te bewaken dat niet op aarde kon overleven. De film kwam uit in het jaar van het Rapport van Rome, dat al wees op de grenzen van de groei, en sloeg aan bij de milieubeweging die toen wortel schoot.

Lijfsbehoud
Waar toekomstige rampspoed vroeger heerlijke, spannende sciencefictionfilms opleverde, is het nu een steeds realistischer, angstaanjagend beeld geworden. Het is niet dat we niet gewaarschuwd zijn. Er was altijd al een groep mensen die oog had voor de planeet als systeem waarin alles met alles samenhangt. Die groep groeit gelukkig gestaag, vooral sinds dit idee van Gaia uit de spirituele hoek is gehaald door filosofen als Bruno Latour en biogeologen als Peter Westbroek, die het omdoopte tot Earth System Science. Hoe precair alles in elkaar grijpt, met tipping points en feedback loops, begint steeds meer te dagen. De gevolgen van het verstoren van het evenwicht komen steeds dichterbij. We moeten ons mentaal en fysiek voorbereiden op schaarste, onzekerheid en achteruitgang. De fear of falling die veel mensen nu voelen, zou weleens een reële angst kunnen zijn.

Voor mensen die zich er soms al over verwonderen dat alles altijd voorhanden is, dat er water uit de kraan komt en dat we überhaupt op een levende planeet rondlopen, voor wie armoede heeft gekend en niets echt vanzelfsprekend is, voor wie nu al in de rouw is om een wereld die we ernstig hebben verstoord – voor al die mensen zal dat voorsorteren op een spaarzame toekomst misschien iets makkelijker zijn. Maar misschien ook niet. Lijfsbehoud op de korte termijn en beloningsprikkels zitten in ons DNA en het is moeilijk daartegen in te gaan.

Sappen en zonlicht
Wie hierbij van doemdenken wordt beschuldigd, krijgt morele steun van filosoof Lisa Doeland, die in Eye een lezing geeft. Zij pleit juist voor doemdenken. We zitten midden in de zesde massa-uitsterving en daar moeten we niet te licht over denken. Want, zo schrijft ze: ‘Wanneer we doemdenken, vragen we ons af wat er rampzalig is in het hier en nu. Dan zijn we niet machteloos, maar halen we verantwoordelijkheid naar ons toe.’ De wereld waarin we denken dat we recht hebben op steeds méér, die bestaat niet meer. ‘We zullen die wereld los moeten laten. We staan nergens buiten of boven, we zitten er middenin.’

Dus niet meer denken dat je steeds meer mag hebben, ‘want er is ons vooruitgang beloofd’, zoals je wel eens verongelijkt hoort. Zoals de ecoboer in De platte jungle het zegt: “Producten worden je aangepraat.” Daartegenover staan de boer en boerin uit diezelfde documentaire die anno 1978 juist willen meedoen aan de race naar het grootschalige want “we willen net iets meer dan een ander”.

In onze wereld zijn product, natuur en mens ontkoppeld omdat dit de exploitatie van natuurlijke bronnen vergemakkelijkt—het staat dan immers te ver van je af om je er druk om te maken. Je hoort nu vaak de oproep om juist beter om je heen kijken, naar die wereld waar we middenin staan, om zo die vervreemding op te heffen. Bijna als een daad van verzet.

Karel Doing is al talloze jaren bezig met een oeuvre waarin hij precies dat doet, goed dichtbij kijken. Ook in zijn nieuwste film In vivo (2021), te zien in Eye, waarin dieren en planten vrij bewegen en juist de mensen ingesnoerd zijn in mechanische bewegingen. Een terugkerende doemdagklok telt af en herinnert ons eraan dat op dit moment soorten aan het verdwijnen zijn. Maar somberheid voert absoluut niet de boventoon. Bovenal is de film beeldschoon, waarbij ook zijn werkwijze inspirerend is. In vivo is gemaakt met fytografie, de techniek die de kunstenaar de afgelopen jaren heeft helpen ontwikkelen als een milieuvriendelijk alternatief voor fotochemie. Hiermee legt hij afdrukken van planten vast op de filmemulsie met behulp van botanische sappen en zonlicht. Zo brengen planten niet alleen leven op aarde, maar ook in de bioscoop.

Cinema Ecologica #3 – Voor wie is de toekomst? | 2 t/m 15 juni | Eye Film­museum, Amsterdam | Met naast de genoemde films ook Snowpiercer (2013), 28 Days Later (2002), Mad Max: Fury Road (2015) en films van Janis Rafa.