Focus: Tachtig jaar Berlijnse filmgeschiedenis

Dertig jaar geleden viel de Berlijnse Muur. Een goed moment om terug te blikken op de filmgeschiedenis van Berlijn. Kino in Rotterdam wekt onder de titel Berliner Geschichten: Chroniken der Hauptstadt tot eind dit jaar acht decennia Berlijns filmverleden tot leven.

Het is een cliché, maar het is waar: op elke straathoek in Berlijn voel je het verleden, vooral dat van de nazitijd en de communistische dictatuur. Het inspireerde David Bowie eind jaren zeventig tot zijn Berlijn-trilogie Low, Heroes en Lodger. De druk van de geschiedenis verklaart misschien ook het bestaan van heftige subculturen in Berlijn. Het dansen op de vulkaan in de Weimar-republiek, de punkcultuur en de radicale kraakbeweging in de jaren zeventig, de explosieve dancescene in de jaren tachtig, maar ook het bloeiende kunst- en culturele leven: het was zelden rustig in Berlijn. Dat is aan Duitse filmmakers niet voorbij gegaan, zodat de geschiedenis van de stad zich fraai laat documenteren met films. Kino doet dat in samenwerking met het Goethe Instituut onder de titel Berliner Geschichten: Chroniken der Haupstadt met vijf speelfilms, een muziekdocumentaire en Rainer Werner Fassbinders epische televisieserie Berlin Alexanderplatz. Het resultaat is een caleidoscopisch beeld van de stad, die het symbool is van de verwoestende Duitse invloed in de twintigste eeuw.

Het programma in Kino opent met M – Eine Stadt sucht einer Mörder, Fritz Langs angstaanjagende klopjacht op een kindermoordenaar. De film uit 1931 oogt met zijn massahysterie als een profetie van de gruweltijd die in aantocht is. De decadente kant van de Weimar-republiek komt aan bod in de klassieker Cabaret (Bob Fosse, 1972), een musical waarin Liza Minnelli een zangeres speelt in een liefdesrelatie met twee mannen. Hoe het leven er voor de meeste mensen in de Weimar-republiek uitzag, is te zien in Fassbinders geweldige Berlin Alexanderplatz (1980). De armoede, ellende en politieke chaos maken de geesten rijp voor Hitler. Kino vertoont de vijftien uur durende serie in twee delen op twee dagen.

Het Berlijn van grootschalige heroïneverslaving in de jaren zeventig komt afschrikwekkend tot leven in Christiane F. – Wir Kinder vom Bahnhof Zoo (Uli Edel, 1981). De film portretteert aangrijpend het ellendige leven van een heroïneprostituee. Tot een andere Berlijnse gruwelcategorie behoort Possession (1981), Andrzej Zulawski’s cultfilm over de relatiecrisis van een stel, waarvan de vrouw overspel pleegt met een bijzonder wezen. Het grauwe Berlijn van de Koude Oorlog vormt het perfecte decor voor de bizarre en ijzingwekkende gebeurtenissen. Een humaner Berlijn is het decor in Wim Wenders’ Der Himmel über Berlin (1987). Daarin waken twee engelen over Berlijn (prachtige stadsbeelden), maar wil één van hen mens worden als hij verliefd wordt op een mens. De boodschap van de film, kort door de bocht: wees blij dat je mens bent en geniet van het leven.

De euforie van de val van de Muur maakte na de Duitse eenwording bij veel Duitsers plaats voor het gevoel dat het land in een nieuw keurslijf was beland. Onder leiding van bondskanselier Helmut Kohl zat het politieke leven muurvast. Ook op filmgebied gebeurde er met slappe komedies en tandeloze formulefilms weinig spannends. Met het energieke Lola rennt (1999) gooide Tom Tykwer de ramen open: geen geschiedenisles, maar met dynamische jongeren een treffend beeld van de nieuwe tijdgeest.

Dat veel Oost-Duitsers buiten die nieuwe tijdgeest stonden, leidde tot nostalgische gevoelens over de DDR. Over deze ostalgie maakte Wolfgang Becker met Good Bye, Lenin! (2003) een ontroerende tragikomedie. Daarin verbergt een zoon voor zijn overtuigd communistische moeder dat de Muur is gevallen en het arbeidersparadijs is opgeheven. Dat de DDR, anders dan de moeder van deze jongen dacht, geen mensenparadijs was, is te zien in Das Leben der Anderen (2006), het geweldige drama van Florian Henckel von Donnersmarck over een Stasi-agent die bij het afluisteren van een stel voor morele dilemma’s komt te staan.

Dat de Koude Oorlog in West-Berlijn ook voor een explosie van creativiteit zorgde, is te zien in de documentaire B-Movie: Lust & Sound in West-Berlin 1979-1989 (Jörg A. Hoppe e.a., 2015). Die blikt nostalgisch terug op de kunst- en muziekscene met zijn talloze new wave bands in de jaren zeventig en tachtig. Inderdaad: de periode dat David Bowie in Berlijn inspiratie vond.

Berliner Geschichten: Chroniken der Hauptstadt, tot eind december in Kino.