Focus: Amsterdams Stadsjournaal 1974-1984

Activisten gebruiken nu sociale media, maar in de jaren zeventig probeerde men met activistische films mensen tot actie aan te zetten. Het bekendste voorbeeld is het collectief Amsterdams Stadsjournaal, dat tussen 1974 en 1984 36 films over sociale misstanden maakte. Stadsarchief Amsterdam presenteert van de komende maanden een expositie over het collectief en Eye Filmmuseum besteedt 15 oktober aandacht aan dit activistische filmverleden. Films van het collectief zijn (gratis) te zien op de Eye Filmplayer.

“We wilden hele linkse films maken die een brug moesten slaan tussen ons en buurtbewoners en arbeiders. Het waren films die we realiseerden in samenwerking met linkse groepen of verenigingen.” Aldus filmmaker Annette Apon (Golven; De man met de hond; Ik wil gelukkig zijn) in 1999 in een interview in Filmkrant over de oprichting in 1974 van het Amsterdams Stadsjournaal.

Apon werkte mee aan elf (korte) documentaires en fictiefilms, over onderwerpen als werkloosheid, uitbuiting van gastarbeiders, de macht van het grootkapitaal en woningnood. De meeste films werden gemaakt in samenwerking met actiegroepen. De films werden vertoond in buurthuizen en wijkcentra, waar na afloop gediscussieerd werd over het aanpakken van de getoonde misstanden. Het collectief was marxistisch geïnspireerd en geloofde dat de oplossing lag in een socialistische of communistische revolutie.

De overspannen verwachtingen botsten al snel op de weerbarstige werkelijkheid, met als gevolg conflicten over de ideologische koers. De in 2008 overleden filmmaker Gerrard Verhage (Ik ga naar Tahiti; Eenmaal geslagen, nooit meer bewogen; De dominee) noemde het in 1994 in een interview in Filmkrant een tragische ontwikkeling: “Wat begon met een anarchistische en levenslustige houding – die wij legitimeerden met de marxistische ideologie – eindigde in een keurslijf en in ideologische starheid. Wat eerst alleen maar een vlag was, werd de totale inhoud van het clubje.”

Ellenlange vergadersessies met haarkloverijen over de juiste interpretatie van het marxisme waren het gevolg. Voor Verhage kwam het tot een breuk toen hij voor het Amsterdams Stadsjournaal een documentaire maakte over koppelbazen. Het idee was een film over de treurige positie van arbeiders in de koppelbazenwereld, maar het pakte anders uit: “Ik kwam twee koppelbazen tegen, die ik zo geweldig leuk vond, dat waren zulke leuke crooks, dat de film vooral een portret werd van twee vrolijke mannen.” Het filmcollectief stelde deze invalshoek niet op prijs en Verhage werd uit het Stadsjournaal gegooid. Toen begreep hij dat niet, maar in 1994 wel: “Ik was altijd een van de zwaarste ideologische scherpslijpers en had een filmpje gemaakt dat in flagrante tegenspraak was met wat ik jarenlang had verkondigd.”

Apon had een ander probleem, merkte ze in 1999 op: “Ik maakte deze films uit ideologische overtuiging, maar in de praktijk vond ik dat heel moeilijk. Het stond allemaal ver van me af. De filmpjes die ik maakte waren inderdaad theoretische constructies, zonder mensen van vlees en bloed.”

Na tien jaar was de sfeer in het collectief zo verzuurd, dat het zichzelf ophief. Je zou hopen van niet, maar helaas zijn veel van hun films nog steeds actueel. Dat is te zien op de tentoonstelling in Stadsarchief Amsterdam, dat in de hal op zestien beeldschermen fragmenten vertoont van Stadsjournaalfilms. Daarnaast zijn filmstills, werkfoto’s en reproducties van archiefstukken te zien. Wie niet alleen fragmenten, maar complete films wil zien, kan terecht in de filmzaal van het Stadsarchief. De expositie besteedt ook aandacht aan het heden met de vertoning van video’s van hedendaagse activistische collectieven.

Eye Filmmuseum haakt op de tentoonstelling aan, niet alleen met diverse Stadsjournaal-films (gratis) op de Eye Film Player maar ook met een vertoning op 15 oktober van twee films: Privé-eigendom en misdaad en Politiewerk. Ze worden ingeleid door Eye-curator Rommy Albers. Filmcriticus André Waardenburg interviewt die avond de voormalig Stadsjournaal-leden Annette Apon en Barbara den Uyl. Waardenburg en Albers weten waarover ze het hebben, want ze publiceren volgend jaar in samenwerking met voormalig Stadsjournaal-lid Bert Dingerink een boek over de geschiedenis van het collectief.

Amsterdams Stadsjournaal. Activistische films 1974-1984 | 11 oktober 2025 t/m 8 maart 2026 | Stadsarchief Amsterdam
Special Amsterdams Stadsjournaal | 15 oktober 2025 | Eye Filmmuseum, Amsterdam
Diverse films zijn te zien op Eye Film Player