Boeken: Unlikeable Female Characters

Anna Bogutskaya schreef een boek over onsympathieke vrouwelijke personages. Ze stelt veel vragen, maar geeft er geen antwoord op.

Wat bedoelen we als we een personage onsympathiek noemen? Betekent het dat we ons niet in dit personage kunnen verplaatsen? Dat dit personage immoreel is? Of dat ze ons iets laten zien wat we liever niet zouden zien?

In haar boek Unlikeable Female Characters onderzoekt programmeur, podcaster en criticus Anna Bogutskaya de vrouwelijke variant van het onsympathieke personage. Vrouwen, zo stelt Bogutskaya, worden vaker dan mannen afgerekend op bepaald gedrag – op een grote mond, losbandigheid, crimineel gedrag. ‘Waarom vind ik deze onaardige vrouwen zo aantrekkelijk?’, vraagt Bogutskaya zich aan het begin van haar boek af. ‘Wil ik ze verdedigen? Of verlossen? Vier ik hun grensoverschrijdingen? Zie ik mezelf in hen? Wil ik op ze lijken?’

Interessante vragen, maar Bogutskaya geeft er geen antwoord op. Wat ze wel doet, is voorbeelden opsommen van dergelijke personages, verdeeld in categorieën als ‘The Bitch’, ‘The Slut’, ‘The Shrew’, ‘The Trainwreck’. Ik zeg categorieën, maar ik bedoel stereotypen. Sommige vrouwenrollen prijst ze, andere brandt ze af. Bij ieder personage bepaalt Bogutskaya of het wel of niet het stereotype bevestigt. Maar daarmee dringt de vraag zich op waar Bogutskaya het nou eigenlijk over wil hebben: over onsympathieke personages of over stereotypen?

Een van de vrouwelijke personages die Bogutskaya’s goedkeuring kan wegdragen is de manipulatieve moordenaar uit Gone Girl (David Fincher, 2014). Amy Dunne, gespeeld door Rosamund Pike, is een villain om van te houden, maar het lukt Bogutskaya niet om te verklaren waar dat ’m in zit. Dunne’s gedrag is vreselijk, maar haar motieven herkennen we allemaal. Ze is een uitvergroting, een lachspiegel. Een monster, gecreëerd door de mannelijke blik.

Controversiële zwakte
Verderop, in het hoofdstuk ‘The Crazy Woman’, bespreekt Bogutskaya de zusjes Lisbon uit The Virgin Suicides (Sofia Coppola, 1999) en singer-songwriter Lana Del Rey, die volgens haar hun white woman sadness romantiseren. Maar net als Amy Dunne verhelderen de Lisbons en Del Rey (geen filmpersonage, wel een ‘persona’) de manier waarop de male gaze vrouwen klein houdt en passief maakt. Ook zij zijn uitvergrotingen, alleen is het niet hun kracht die wordt uitvergroot, zoals bij Amy Dunne, maar hun zwakte.

Dat zwakte controversieel is onder feministen zie je ook aan de manier waarop Carrie Bradshaw (Sex and the City, 1998-2004) nog altijd wordt weggezet als egocentrisch en frivool, en Bridget Jones als behaagziek en ambitieloos. Net als de zussen Lisbon en Lana Del Rey doen deze personages alles wat ons vrouwen door feministen wordt verboden: winkelen, dwepen, zeuren, diëten. Maar precies dit maakt het zo relevant om uit te leggen wat een vrouwelijk personage dan onsympathiek maakt, en vooral wie haar onsympathiek vindt. Het is duidelijk dat Bogutskaya niets opheeft met de Lisbon-zusjes of Carrie Bradshaw. Is dat dan niet juist reden om die personages te onderzoeken?

Niet alleen de lezer vraagt zich af waar Bogutskaya het nu eigenlijk over wil hebben, ook zelf lijkt ze het niet te weten. ‘Ik wil niet dat personages “doelen” zijn’, schrijft ze aan het einde van haar boek. ‘Ik wil niet dat ze “sterk” zijn of “rolmodellen” of “inspiraties” – ik wil gewoon dat het fantastische personages zijn.’

Strak pakje
Als er een stelling is te distilleren uit Unlikeable Female Characters, dan is dat deze: vrouwelijke rolmodellen zijn per definitie niet feministisch. Maar betekent dat dan dat subversieve en immorele vrouwelijke personages dat per definitie wel zijn? Het kan toch niet zo zijn, denk ik, dat emancipatie loopt via moordenaars en mean girls?

Waar Bogutskaya aan voorbijgaat, is dat het ene rolmodel simpelweg het andere niet is. Neem de superheldin in haar strakke pakje, die stoer en sterk is, maar ook sexy. Zij is een rolmodel voor vrouwen, maar wordt tegelijkertijd bekeken met een male gaze. Ze is autonoom én ze schikt zich. Je zou kunnen beargumenteren dat zo’n personage niet erg feministisch is, maar dat betekent nog niet dat vrouwelijke rolmodellen altijd onfeministisch zijn. Er zijn talloze voorbeelden van vrouwelijke personages die op geen enkele manier behaagziek zijn, die rolmodellen zijn, en likeable bovendien, en tóch feministisch. Misschien dragen ze zelfs een strak pakje.

Bogutskaya lijkt niet in staat om dergelijke nuances te onderscheiden, en dat is niet alleen jammer, het is ook kwalijk. Een boek dat zou gaan over complexiteit wordt zo wel erg plat. In plaats van vooroordelen bloot te leggen, loopt Bogutskaya tegen haar eigen vooroordelen aan. En in plaats van die te onderzoeken, dringt ze die met opgeheven vingertje aan ons op.

Unlikeable Female Characters: The Women Pop Culture Wants You to Hate Anna Bogutskaya | 2023, Sourcebooks, Naperville | 352 pagina’s | € 14,99