Boeken: Maya Deren: Choreographed for Camera

De eerste volwaardige biografie van Maya Deren schetst een associatief portret van een rusteloze en compromisloze pionier.

De tragiek van pioniers is dat ze vrijwel onvermijdelijk onder de voet worden gelopen door degenen voor wie ze de deur hebben geopend. Als Maya Deren in 1961 op 44-jarige leeftijd overlijdt, staat de Amerikaanse experimentele cinema in bloei. Jonas Mekas, Stan Brakhage, Carolee Schneemann, Kenneth Anger, Shirley Clarke: allemaal bewandelen ze het door Deren geëffende pad.

Niet dat Deren experimentele cinema uitvond, maar ze timmerde wel de kaders waarbinnen het in Amerika gemaakt en vertoond kon worden. En ze creëerde beelden die als sjablonen van de avant-gardefilm in het collectieve geheugen rondwaren. Bovenal het beeld van Deren zelf, in Mesh­es of the Afternoon (1943), starend uit het raam, de handen tegen het glas.

Met dat beeld opent Mark Alice Durant zijn biografie Maya Deren: Choreographed for Camera. Het is de eerste volwaardige biografie over Deren, die in 1917 wordt geboren in Oekraïne als Elea­nora Derenkowsky. In de jaren twintig emigreert haar Joodse gezin naar Syracuse, New York en verandert de familienaam naar Deren.

Bloemrijk taalgebruik
Van jongs af aan is Deren geïnteresseerd in poëzie, dans, fotografie. Met een onbedwingbare honger zich te uiten, wringt ze zich als twintiger onder de vleugels van de Afro-Amerikaanse choreograaf en antropoloog Katherine Dunham. Enkele jaren verder ontmoet ze de in Tsjechië opgegroeide filmmaker Alexandr Hackenschmied, die niet veel later zijn naam verandert in Alexander Hammid en Derens tweede echtgenoot wordt.

Samen maken ze het dromerige en baanbrekende Meshes of the Afternoon (op plaats zestien in de recente Sight and Sound-verkiezing). Er volgt een creatieve uitbarsting van vier jaar, met onder meer de korte films At Land (1944) en Ritual in Transfigured Time (1946) die Deren vertoont in het appartement dat ze deelt met Hammid en hun katten. Ondertussen zet ze in essays als ‘An Anagram of Ideas, on Art, Form and Film’ haar ideeën over film uiteen, zoals haar onderscheid tussen betekenis die horizontaal (via een voortbewegende plot) of verticaal (door betekenislagen te stapelen in een moment) ontstaat.

Durant incorporeert in zijn boek zowel het horizontale als het verticale. Zijn biografie is chronologisch, maar verre van conventioneel. Hij baseert zich op dagboeken, brieven en artikelen die Deren schreef, maar schrikt er niet voor terug lege ruimtes in te vullen met zijn verbeelding.

Hij wijdt een heel hoofdstuk aan één ‘zwoele herfst­middag’ waarin Elinka (zoals Deren zich als kind noemt) met een verrekijker vanuit haar slaapkamerraam verwonderd toekijkt hoe de dingen in de wereld zich niets van elkaar aantrekken. ‘De kat is zich niet bewust van de roestige fiets […]. Het straatnaambordje negeert de kastanjeschillen die het rioolrooster verstoppen. Veinzen ze onverschilligheid?’

Bloemrijk taalgebruik is Durant sowieso niet vreemd. Over de aantrekkingskracht tussen Deren en Hammid schrijft hij: ‘Zelfs hun tenen verlangden ernaar zich te verstrengelen.’ En op de montagevloer gesneuvelde frames zijn ‘als hoofden die in een gevlochten mand vallen’. Met die stijl komt hij grotendeels weg, omdat je de oprechte nieuwsgierigheid voelt waarmee hij zich in Derens belevingswereld verplaatst. Toch had hij er goed aan gedaan transparanter te zijn over zijn methode; voet- of eindnoten ontbreken.

Compromisloos
Het portret van Deren dat uit dit amalgaam van korte hoofdstukken opdoemt, is dat van een vrouw die compromisloos streefde naar uniciteit. Nooit tevreden met hoe haar werk geïnterpreteerd en beschreven werd, omdat men altijd aan iets erbuiten refereerde om er grip op te krijgen – of dat nou het surrealisme was of de psychoanalyse. Maar Deren wilde niet op schouders staan, in een traditie of hokje. Van elk veld waarin ze zich begaf, of het nu de antropologie of de documentairefilm was, wees ze de bestaande kaders en conventies af.

In de jaren vijftig reist Deren haar levenslange fascinatie voor rituelen achterna naar Haïti, waar ze zich onderdompelt in de Vodou. Ze schreef er een boek over, maar de etnografische documentaire die ze van plan was te maken kwam er niet; ze liep vast in haar ambities.

In haar latere leven richt ze zich op het begeleiden van de volgende generatie experimentele filmmakers, maar die hebben haar steeds minder nodig. Durant beschrijft hoe in het laatste deel van Derens leven steeds meer vrienden wegvallen. Haar laatste jaren, die ze doorbrengt met haar derde echtgenoot Teiji Ito, worden getekend door constante geldproblemen en een wankele gezondheid die ze kunstmatig stut met amfetamines.

Durants boek schetst het beeld van een vrouw die werd gedreven door een rusteloosheid die haar vroegtijdig opbrandde. Met een compromisloze houding, die voortkwam uit het verlangen zich volledig vrij te maken van invloeden en kaders en in de lege ruimte zelf de lijnen te trekken.

Maya Deren: Choreographed for Camera Mark Alice Durant | 2022, Saint Lucy Books, Baltimore | 315 pagina’s | €38,99