Boeken – 11 januari 2016

Utrecht maakt zich "onsterfelijk belachelijk", aldus de Utrechtse bioscoopexploitanten in 1937 in een gezamenlijk protest tegen het algehele bioscoopverbod voor jongeren. Wie in de vierde stad van Nederland jonger dan veertien jaar was, mocht voor de oorlog niet naar de bioscoop. Chaplin en Laurel en Hardy lagen in Utrecht buiten het bereik van kinderen. Het strenge lokale bioscoopbeleid is een van de opmerkelijke zaken die naar boven komt in de studie Sensationele voorstellingen en passend vermaak. Film en bioscoop in Utrecht. In alle steden waren autoriteiten beducht voor de zedenbedervende invloed van film, maar Utrecht spande de kroon. Wie op de bij het boek behorende leuke dvd met historische fragmenten burgemeester Fockema Andrea in 1937 streng hoort zeggen dat de bioscoop "niet slechts ter verpozing en verkwikking" mag zijn, krijgt medelijden met de plaatselijke bioscoopexploitanten.
Sensationele voorstellingen en passend vermaak is het resultaat van het stimulerende werk van filmhistoricus Bert Hogenkamp, die in Utrecht tien jaar bijzonder hoogleraar was in de geschiedenis van radio, televisie en film in Nederland. In 2008 maakte Hogenkamp de overstap naar de Vrije Universiteit, maar het boek laat zien dat hij in Utrecht niet heeft stilgezeten. Van de twaalf hoofdstukken schreef hij er zelf vier en één samen met Herman de Wit, in het dagelijks leven programmeur van het Nederlands Filmfestival. De andere hoofdstukken zijn geschreven door drie ex-studenten. Het fraai geïllustreerde boek begint met de eerste filmvertoning in 1896 op de kermis en eindigt in het Utrechtse heden met de treurige constatering dat het jarenlange gepraat over een nieuw arthousecomplex nog niets heeft opgeleverd: "Er is nog geen paal de grond in." Voor de lezer bij die observatie is aanbeland, wandelt hij chronologisch door een eeuw Utrechtse filmgeschiedenis. Zoals overal begon film in Utrecht op de kermis, waarna de stad in 1909 met het Flora Bioscope Theater als eerste in Nederland een vast bioscooptheater had. Onder de naam Camera bestaat de bioscoop nog steeds. Dat geldt trouwens ook voor het in 1913 gebouwde Rembrandt Theater. Alle bioscoopfasen komen langs in het boek: de overgang naar de geluidsfilm, de vooroorlogse hoogtijdagen (1,3 miljoen bezoekers), de bezoekersexplosie in de oorlog (2,6 miljoen bezoekers) en het onvoorstelbare bioscoopbezoek in de eerste naoorlogse jaren: ruim 4 miljoen bezoekers in 1946, wat neerkwam op twintig bezoeken (!) per Utrechtenaar. Naast de ontwikkelingen in de commerciële bioscoop gaat het boek in op de Utrechtse Filmliga (minder radicaal dan de Amsterdamse afdeling), de door Huub Bals vanaf 1966 vier keer georganiseerde Cinemanifestatie — een klein artfestival — en de oprichting van ’t Hoogt (het eerste Nederlandse filmhuis in 1973), Springhaver (1978), de Nederlandse Filmdagen (1981) en het Louis Hartlooper Complex (2004).
Sensationele voorstellingen en passend vermaak bevat een schat aan gedegen historische informatie. Het is de kracht maar ook de zwakte van het boek, waarin de auteurs soms aan nijvere boekhouders doen denken. Geen feit en cijfer ontgaat hen, maar we missen historische verklaringen. Waarom was het Utrechtse filmbeleid zo benepen? Hoe verhield de lokale bioscoopsituatie zich tot die in andere steden? Het wachten is op een comparatieve studie naar het filmverleden van de Nederlandse steden.

Jos van der Burg

Sensationele voorstellingen en passend vermaak. Film en bioscoop in Utrecht
Bert Hogenkamp e.a.
2009, Matrijs, 192 pagina’s, 24,95 euro

Robert Altman: The oral biography
Mitchell Zuckoff
2009, Alfred A. Knopf, 33,95 euro
Auteur begon met schrijven toen Altman nog leefde, kreeg diens medewerking en ging flink door met interviewen toen zijn onderwerp onder de groene zoden lag — vandaar de ondertitel van deze pil, waarin zo’n 150 mensen aan het woord komen.

Conquest of the useless. Reflections from the making of Fitzcarraldo
Werner Herzog
2009, Harper Collins, 24,95 euro
Dagboeken van Herzog uit draaiperiode van productieramp fitzcarraldo spelen zich af in de jungle, maar ook bij Francis Coppola thuis en op de set van the shining. En natuurlijk optredens van Klaus Kinski, Mick Jagger en en Jason Robards.

10,000 ways to die. A director’s take on the Spaghetti Western
Alex Cox
2009, Oldcastle Books, 21,50 euro
Na zijn autobiografie X-films komt regisseur Cox (repo man) met overzichtswerk van Italiaanse western en voegt iets toe aan bestaande literatuur van onder meer Christopher Frayling door het regisseursperspectief op dit genre.

The personal camera. Subjective cinema and the essay
Laura Rascaroli
2009, Wallflower Press, 28,50 euro
Hier genoemde essay-film kent allerlei vormen, van zelfportret en dagboek tot avantgarde kunstfilm. Boek probeert in deze vaagheid duidelijkheid te scheppen aan de hand van regisseurs als Marker, Farocki, Godard en Sokoerov.

Halina: Doen alsof ik iemand anders ben
Halina Reijn
2009, Prometheus, 17,95 euro
Willeke van Ammelrooy: Acte de présence
Nienke Swierstra
2009, L.J. Veen, 19,90 euro
Twee actrices, twee generaties. Reijn’s dagboekcolumns vormen de weerslag van hedendaags bestaan van een film- en theateractrice; Van Ammelrooy blikt terug op haar leven en werk aan de hand van serie uitgewerkte vraaggesprekken.

Film and ethics. Foreclosed encounters
Lisa Downing
2009, Routledge, 29,50 euro
Ethiek en film vanuit filosofisch perspectief, en dan vooral post-structuralisme (Levinas, Derrida, Foucault), waarbij wordt geraakt aan censuur, pornografie, en geweld in speelfilms van thelma and louise tot bamako.

How to be a movie star. Elizabeth Taylor in Hollywood
William J. Mann
2009, Houghton Mifflin Harcourt, 29,50 euro
Mann is zich ervan bewust dat over Taylor al flink wat bij elkaar gepubliceerd is, en focust dus niet zuiver op de exuberante levens van deze ster, maar vooral op de vraag hoe ze een ster werd.

FLX
Felix van Groeningen
2009, Ludion, 34,90 euro
Drie speelfilms van Van Groeningen bij elkaar in de vorm van een fotocatalogus, doorsneden met interviews met regisseur zelf en diens medewerkers.

Samenstelling: Philip Hartzuiker, International Theatre & Film Books, Leidseplein 26, 1017 PT Amsterdam, 020 6226489, theatreandfilmbooks.com.