The Look of Silence (Joshua Oppenheimer over)
De leugen stort in onder z'n eigen gewicht'
The Act of Killing, Joshua Oppenheimers shockdoc over de doodseskaders van de Indonesische president Soeharto heeft nu een vervolg. In The Look of Silence doorbreekt de broer van een van hun slachtoffers het zwijgen en zoekt de confrontatie met de moordenaars.
Door Dana Linssen
Er is waarschijnlijk geen documentaire geweest die de filmwereld zo op z’n kop heeft gezet als The Act of Killing (2012). Daarin laat de Deens-Amerikaanse filmmaker Joshua Oppenheimer de doodseskaders van de Indonesische president Soeharto aan het woord, die in de jaren zestig miljoenen tegenstanders van het regime hebben vermoord. Ze noemden zichzelf de ‘movie theatre gangsters’ omdat ze voor hun moordpartijen inspiratie zochten in Amerikaanse films. In The Act of Killing was het naspelen, en zelfs door de moordenaars zelf re-ensceneren van hun gruweldaden een manier om hen aan het praten te krijgen. Maar de grens tussen ‘re-enactment’ en therapeutische herbeleving was verwarrend. Aan de ene kant werd Oppenheimer geprezen om de ‘waarheid’ die aan het licht was gekomen, zijn gedurfde mengvorm tussen feit en fictie, aan de andere kant was er ook het sluimerende gevoel dat hij Anwar Kongo, Herman Koto en hun mannen misschien iets teveel ‘regie’ over het eindresultaat had gegeven. Die verwarring deed overigens niets af aan de kracht van de film.
En nu is er dan een vervolg. Of eigenlijk geen vervolg, maar een film die Oppenheimer parallel aan The Act of Killing draaide, in het diepste geheim, en waarin de broer van een van de slachtoffers de confrontatie met de moordenaars van zijn broer zoekt. Adi Rukun is geboren in 1968, twee jaar na de moord op zijn broer Ramli. Door zijn werk als rondreizende optometrist had hij een goede dekmantel om bij hen aan de deur te kloppen. Bovendien werkt het aanmeten van brillenglazen als een sterk symbool: hij wil deze mannen ook hun verleden helder laten zien, hij zoekt historische klaarheid.
Doordat er twee kanten aan het woord komen, en Adi niet uit is op wraak, vergelding of zelfs maar genoegdoening, de waarheid is voor hem genoeg, werkt The Look of Silence zelf ook als een lens: na de schok van The Act of Killing wordt nu ook scherpgesteld op de manier waarop deze moorden in de levens van de nabestaanden en binnen de Indonesische zwijgcultuur doorwerken. Als politiek ‘onreine’ familie bleven ze outcasts: de genocide is nog steeds een taboe-onderwerp in Indonesië, de daders zijn nog steeds niet bestraft. Na het voltooien van The Look of Silence zijn Adi en zijn familie naar een deel van Indonesië verhuisd waar ze anoniem kunnen blijven. Ze vrezen nog steeds voor represailles. We spraken de filmmaker, die inmiddels voor zijn eigen veiligheid het land waar hij twaalf jaar werkte en filmde niet meer in kan, op het Filmfestival Berlijn.
Portret Daniel Bergeron
Ik ben blij dat u The Look of Silence heeft gemaakt, want hoe provocerend en confronterend The Act of Killing ook was, ik kon me nooit helemaal aan het gevoel onttrekken dat er door de ‘re-enactments’ een grijs gebied in de film zat waarin u Anwar Congo en zijn mannen teveel vrijheid had gegeven. Die onbalans is nu weer hersteld. "Voor mij zijn noch The Act of Killing, noch The Look of Silence films over wat er in de jaren zestig is gebeurd. Ze gaan over de gruwelijke hedendaagse erfenis van die gebeurtenissen. Om die reden zie ik de dramatiseringen, de re-enactments, de ‘demonstraties’ van de moorden in The Act of Killing hoe theatraal en surreëel ook, en de manier waarop die handelingen op een veel simpelere manier worden nagespeeld in The Look of Silence niet als re-enactments, maar als ‘enactments’, een dramatisering in het heden. Het is een actuele vorm voor hun leugens, hun herinneringen, hun daden, de innerlijke strijd van de misdadigers om zich te herinneren wat er werkelijk is gebeurd, om dat te begrijpen en een modus te vinden waarin ze met zichzelf kunnen leven. Ik zie deze enactments als een vorm van escapisme; ze claimen niet een feitelijke voorstelling van zaken te geven. Dat is voor mij iets anders dan hoe bijvoorbeeld de Cambodjaanse filmmaker Rithy Panh re-enactments gebruikt in S-21: The Khmer Rouge Killing Machine (2003) waarin mensen werkelijk in hun lichaam opgeslagen herinneringen en handelen naspelen, de routines van het moorden."
In The Look of Silence zit toch zo’n soort scène, als twee mannen naar de Slangenrivier lopen en over hun daden praten en ze tijdens het praten inleven of naspelen. Dat moet een belangrijke scène zijn want delen eruit zitten wel vier keer in de film. "Klopt. Die scène is de oorsprong van beide films. Op de dag dat we die draaiden had ik daders uit naburige dorpen bij elkaar gebracht, iets wat ik tot dan toe steeds niet had gedaan, omdat het gevaarlijk was, maar ook omdat ze zich met z’n tweeën sterker zouden kunnen voelen en besluiten niet meer met me te praten, of ze zouden elkaar kunnen bedreigen als ze nog langer mee zouden werken.
"Ik moest erachter komen wat dit pochen was, die bravoure die ik toen al zes maanden voor m’n camera had gezien, die grootspraak waarmee ze over de meest verschrikkelijke daden praatten. Ik was benieuwd of ze dat alleen tegen mij deden, uit een soort schaamte of onzekerheid, of dat ze dat ook deden als ze onder elkaar waren.
"Toen ik ze samen zag realiseerde ik me, wat ik toen al vermoedde, dat die dikdoenerij het gevolg was van het feit dat ze ongestraft rondliepen. Voor mij, als iemand met Joodse wortels was dat zoiets alsof ik veertig jaar na de Holocaust in Duitsland zou aankomen om te ontdekken dat de nazi’s nog steeds aan de macht waren. Zo zouden ze praten."
Er zit in die scène ook een sterk bewustzijn dat het landschap zelf ook als een motor voor hun herinneringen werkt. Alsof herinneringen niet alleen in het lichaam, maar ook in de ruimte worden opgeslagen. Vergelijkbaar met wat de Nederlandse dichter en schilder Armando na WWII het ‘schuldige landschap’ noemde. "Elke dramatische sequentie in The Look of Silence eindigt met een abrupte schnitt en een stil, spookachtige tafereel, dat voor mij een overgang betekent van het perspectief van de daders naar dat van de afwezige doden.
"The Look of Silence moest formeel anders worden, maar niet alleen anders, maar ook rigoureus complementair aan de director’s cut van The Act of Killing. We zouden deze tableaus binnen gaan en de blik van de toeschouwer doordringen, bijna fysiek, van het besef wat het betekent om in dat grote zwijgen te leven. De hele film speelt zich in dat ‘schuldige landschap’ af. Maar laat me daar nog wat aan toevoegen. Als we de schitterende grachtenpanden in Amsterdam zien dan zijn dat ook getuigen van het kolonialisme, gruwelijke monumenten voor de slachtoffers waar al deze weelde en rijkdom op is gebouwd. Dat is belangrijk om te noemen, want mijn eerste kennismaking met Indonesië en deze geschiedenis en problematiek was door mijn aandeel in The Globalisation Tapes (2003), een film over een palmolieplantage waar men een vakbond probeerde op te richten. Er stierven daar mensen omdat ze van het Amerikaanse moederbedrijf geen beschermende kleding kregen als ze insecticiden moesten spuiten. En alleen maar zodat in het westen de plantaardige olie goedkoop kan blijven. Dat is modern kolonialisme en slavernij. Net zoals de schuld van het verleden in de stenen van die grachtenpanden gemetseld is, onze collectieve schuld voor het moderne kolonialisme opgetrokken in de winkelcentra en fastfoodrestaurants die ik daarom ook in de film heb gebruikt als visuele wegwijzers."
Ziet u een link met uw eigen biografie? "Ik vind dat belangrijk om te beklemtonen, omdat er een belangrijke parallel is met mijn eigen biografie. Het merendeel van mijn familie heeft op tijd weg kunnen komen uit Duitsland, niet iedereen. Toen ik 21 jaar oud was kwam ik voor het eerst in Duitsland, in Frankfurt, bij een neef uit een gemengde familie die de Holocaust in Duitsland heeft kunnen overleven. Hij liet me de stad zien, het Kentucky Fried Chicken-restaurant dat gevestigd was in een voormalige Gestapo-martelcentrum, en een bank in een winkelcentrum die gebruikt was als verzamelplaats voor Joden.
"Uit respect voor deze plekken voor wat je zo mooi ‘schuldige landschappen’ noemt, zou het eigenlijk niet toegestaan mogen zijn om daar te bouwen. Natuurlijk is dat onmogelijk. Want dat zou betekenen dat onze hele wereld leeg zou zijn, dat je nergens meer iets kan bouwen, want al onze samenlevingen zijn op schuldige landschappen gebouwd. Maar moreel gezien zouden we deze gruweloorden niet moeten bedekken.
"Ik voel dat heel sterk hier in Berlijn, op de Potsdamer Platz, waar een winkelcentrum en een cinemacomplex zijn gebouwd op een van de ergste terreurtopografieën uit de geschiedenis van de mensheid.
"Omdat The Look of Silence over een specifieke massamoord op een specifieke locatie gaat maakt de film duidelijk hoe al onze tropische locaties gebouwd zijn op dit soort schuldige, of hoe ik ze noem ‘haunted landscapes’."
"De Amerikaanse filmcriticus Janet Walker heeft beide films omschreven als de ‘production of a crime scene’ waar tot die tijd geen besef van een misdaad was.’"
Zie u Adi als een detective? "Op een bepaalde manier, ja. Samen met mij, want het bewijs was natuurlijk al gevonden in de beelden die ik gedraaid had, waarin twee oude mannen giechelig opscheppen hoe ze Ramli doormartelden en zijn penis afhakten. Die heb ik aan Adi laten zien, en zo is het proces in beweging gezet. Om de analogie preciezer te gebruiken: ik ben de detective en hij het morele geweten. Hij is de spiegel waarin de daders zien wat ze gedaan hebben. En daarom ontkennen ze, worden ze boos en dreigen ze."
Hoe verliep de samenwerking? "We hebben de film gedraaid in 2012. Nadat ik The Act of Killing had gemonteerd, maar voordat hij uitkwam, omdat ik wist dat ik daarna niet terug zou kunnen naar Indonesië. Adi was mijn meest trouwe vriend, bron en medewerker in die periode. Hij stelde voor dat hij de daders met hun daden zou confronteren, als overlevende, en als familielid van een slachtoffer. Aanvankelijk was ik daar tegen. Het was te gevaarlijk. Er is nog nooit een film gemaakt waarin de schuldigen van een genocide met hun misdaden werden geconfronteerd terwijl ze nog aan de macht waren.
"Maar Adi was vasthoudend. Hij wilde de daders identificeren , confronteren, niet als een aanklager, maar om ze te vergeven. Pas dan, zo zei hij, zijn we in staat om verder te leven, naast elkaar, als mensen. In plaats van als moordenaar en overlevende, gescheiden door angst. Hij was bereid om zijn leven op het spel te zetten omwille van verzoening en vergeving."
Moest u speciale veiligheidsmaatregelen treffen? "Om veiligheidsredenen begonnen we onderaan de commandostructuur. Overdag draaiden we de interviews, ’s avonds bezocht ik Anwar, die van niets wist, maar die de eerste zou zijn die men zou benaderen als ons plan aan het licht zou komen. Een heel schizofrene, desoriënterende situatie.
"We hadden allerlei veiligheidsmaatregelen getroffen: Adi had geen ID bij zich, zodat ze niet zo snel konden uitvinden wie hij was. Er stond een vluchtauto paraat. Ik werkte alleen met een Deense crew, zodat we hopelijk op onze ambassades konden rekenen als er iets mis ging. We hadden prepaid telefoons zonder enige informatie behalve de nummers van onze ambassades. En Adi’s familie stond klaar om te vluchten als zijn identiteit uit mocht lekken."
Was u bang? "Ik ben een lafaard en ik durf dat wel toe te geven. Maar Adi was tamelijk stoutmoedig."
Heeft u enig idee gekregen waarom de ontkenning van de misdaden zo hardnekkig is? Is dat onderdeel van de Indonesische schaamtecultuur zoals weleens wordt gezegd? "Voor een deel zeker. Voor een ander deel is het groepsdruk. Als een persoon begint met ontkennen, is het moeilijker voor anderen om naar buiten te komen. Vooral omdat ze weten waar ze toe in staat zijn (geweest). Maar uiteindelijk is het ook een heel universeel verschijnsel. Daarom lachen ze ook zo. Dat is een vorm van dissociatie. Dat zie je ook aan de scène met de dochter, die voor het eerst de details hoort van wat haar vader heeft gedaan. Het is een van de meest onthutsende momenten van de film. We zien op haar gezicht hoe elke illusie dat haar vader een goed mens was instort. Op dat moment realiseren we met haar dat ze haar vader nooit meer hetzelfde kan zien. Tot dat moment hield de leugen het heroïsche beeld van haar vader in stand. Maar op het moment dat ze met alle details wordt geconfronteerd stort de leugen in onder z’n eigen gewicht."
Filmkrant.Live verzorgt in april een inleiding bij must see The Look of Silence:
Filmschuur | Haarlem
4 april 16.30 uur
Ronald Rovers