The Cassandra Cat

Speels surrealisme uit de Tsjechische New Wave

The Cassandra Cat

In het surreële sprookje The Cassandra Cat (1963), van de in vergetelheid geraakte Vojtech Jasný, verschijnt een circustroep in een Tsjechisch dorp met een zonnebril dragende kat.

Aan het begin van Vojtěch Jasný’s The Cassandra Cat (Až přijde kocour, 1963) vliegt een ooievaar boven het vredige Tsjechische dorpje waar de film zich afspeelt. De dorpsbewoners kijken verwonderd omhoog. Een man richt zijn videocamera op het dier, een andere man richt zijn geweer en schiet het dier uit de lucht.

De man met de camera is Robert, een basisschoolleraar die de kinderen in de klas waarden tracht bij te brengen als vriendschap, eerlijkheid en niet dansen naar andermans pijpen. De man met het geweer is de schooldirecteur, die juist wil dat iedereen in het gareel loopt en niet rondfladdert als een vrije vogel. Al plaatst hij zichzelf daar uiteraard boven. Als hij erop wordt gewezen dat ooievaars beschermd zijn, wuift hij dat weg met de opmerking: “Ik heb speciale toestemming.”

Hoewel Jasný, die in 2019 op 93-jarige leeftijd overleed, aan het begin van zijn carrière nog overtuigd was van de voordelen van het communisme (hij maakte in de jaren vijftig zelfs tegen propaganda aan schurkende documentaires samen met Karel Kachyňa), viel hij net als velen in de jaren zestig van dat geloof af. Het waren de jaren waarin de Sovjet-overheersing in Tsjechoslowakije zijn ware gezicht liet zien en de verwoestende effecten van Stalins collectivisering onontkoombaar werden. Zijn films werden vanaf dat moment verhulde kritieken op het regime.

Zoals in All My Good Countrymen (Všichni dobří rodáci, 1969), dat toont hoe het optimisme van direct na de Tweede Wereldoorlog in het anderhalve decennium dat volgt, plaatsmaakt voor een nieuwe periode van oppressie. De beoogde release ervan viel min of meer samen met de inval van het Russische leger in 1968, dat een eind maakte aan de Praagse Lente. Jasný’s film werd verboden en hem werd verzocht op televisie te verklaren dat het zijn slechtste film was. Hij weigerde en verliet het land. In de jaren zeventig en tachtig maakt hij voornamelijk films in Duitsland, waaronder de Heinrich Böll-verfilming Ansichten eines Clowns (1976) en het dystopische Wir (1982), over een samenleving waarin individualiteit vrijwel volledig is uitgewist.

Ook The Cassandra Cat, die in 1963 in première ging op het filmfestival van Cannes en daar de speciale juryprijs won, werd met terugwerkende kracht verboden. Een film waarin Jasný zijn kritiek verpakt in een olijk sprookje. Op een dag arriveert in het dorp een troep circusartiesten, waaronder een cyperse kat met een zonnebril. Als zijn zonnebril afgaat, onthult de blik van de kat de ware aard van mensen. Hun true colours. Bedriegers kleuren geel, dieven grijs, verliefden rood, leugenaars paars. Samen met cameramens Jaroslav Kucera maakt Jasný van de scènes met de kat een heerlijk hallucinant staaltje cinema. Een combinatie van praktische effecten (zoals monochrome kostuums) en laboratoriumtechnieken.

Het past binnen de experimenteerdrift en het speelse surrealisme van de Tsjechische New Wave, waarvan Jasný weleens een van de vaders wordt genoemd. Maar de werkelijke golf vernieuwers kwam met een groep net wat jongere makers als Jiří Menzel, Věra Chytilová en Miloš Forman. En Jasný raakte langzaam in de vergetelheid, zeker na zijn vertrek naar Duitsland, waar hij het succes van zijn Tsjechische werk nooit wist te evenaren.

In 2009 maakte Arkaitz Basterra de ontroerende documentaire Life and Film: The Labyrinthine Biographies of Vojtech Jasny. Basterra, die als filmstudent bevriend raakte met Jasný, filmt hem in het krappe appartement in New York waar hij zijn laatste jaren doorbracht. Hij haalt herinneringen op aan zijn leven. De arrestatie van zijn vader door de nazi’s, zijn vertrek uit Tsjechoslowakije, de dood van zijn broer waar hij niet bij kon zijn. Hij bezoekt vrienden (zij die nog leven) en plaatsen uit het verleden, zoals het Moravische dorp waar hij All My Good Countrymen filmde.

“Wij zullen heengaan”, zegt hij in de documentaire tegen een vriend, “maar het leven gaat door en het goede dat we gedaan hebben zal voortbestaan.” In 2021 keerde The Cassandra Cat, gerestaureerd en al, terug naar Cannes. Nu de film door het British Film Institute op blu-ray is uitgebracht, leeft dit surreële sprookje inderdaad voorlopig voort. Als de erfenis van een maker die zijn hele leven weidde aan films. Of hij ze nu zelf maakte of deuren opende voor anderen.


The Cassandra Cat (Až přijde kocour) is verkrijgbaar op blu-ray (import, BFI)