The Brilliant Biograph

Terug in de tijd op groots filmformaat

Mills from the Zaanstreek

Het verleden komt tot leven en de doden staan weer op in The Brilliant Biograph, een compilatie van vijftig minuten met films van één minuut uit de periode 1897-1902. Ze werden gemaakt door de Mutoscope and Biograph Company op 68mm-materiaal en nu digitaal gescand op het grootste formaat.

‘Gisteravond vertoefde ik in het Koninkrijk der Schaduwen. Als je eens wist hoe vreemd het daar is.’ Dit zijn de beroemde woorden die de Russische schrijver Maksim Gorki in 1896 optekende na het zien van de rond 1895 gemaakte eerste filmpjes van de gebroeders Lumière. Wie de sensatie van Gorki wil ervaren en navoelen, kan naar The Brilliant Biograph, een compilatie van vijftig minuten met films uit de periode 1897-1902. Ze werden gemaakt door de Mutoscope and Biograph Company, dat kantoren had in meerdere Europese steden. De films met een gemiddelde lengte van ongeveer één minuut zijn in alle opzichten opmerkelijk. Met name omdat ze gefotografeerd werden in 68mm, wat een zeer scherp en gedetailleerd beeld oplevert dat 120 jaar na dato nog steeds verbluft. (Ter vergelijking: het Mutoscope-beeldformaat is vrijwel identiek aan het huidige IMAX).

Ook bijzonder: de stroken film bevatten geen gaatjes aan de zijkant, de zogenaamde ‘sprockets’, waardoor ze alleen gefilmd konden worden met een speciale camera, de grote en zware Mutograph, en geprojecteerd middels een speciale projector, de Biograph. Zowel het afwijkende beeldformaat als de speciale apparatuur die nodig was om de films te vertonen, zorgden ervoor dat de Biograph-films al snel in de vergetelheid raakten. Zeer ten onrechte, zoals blijkt uit The Briliant Biograph.

Dankzij de digitale revolutie is het nu mogelijk het 68mm-materiaal in grote resolutie (ze werden gescand in 8K) recht te doen. Het resultaat is een feest voor de ogen, al is het patina van de tijd zichtbaar. In een making of van de nieuwe restauratie vertelt samensteller Frank Roumen dat er bewust voor gekozen is de films er niet uit te laten zien alsof ze in 2020 zijn gemaakt. Zo zijn de kabels blijven zitten die de rubbers veroorzaakten waarmee de films door camera en projector werden getrokken. Maar wat is het resultaat scherp, gedetailleerd en met een mooi contrast!

Vechten
Roumen selecteerde vijftig Biograph-films, deels ook afkomstig uit het British Film Institute National Archive, en deelde ze op in vijf thema’s: ‘daily life’, ‘riding the waves’, ‘greetings from…’, ‘moving forward’ en ‘body in motion’. Een filmpje dat het bloemencorso in Haarlem vastlegt schaart Roumen onder ‘daily life’ maar zo dagelijks is een bloemencorso nou ook weer niet.

The Brilliant Biograph bevat veel in Nederland gedraaide filmpjes. Zo stond de Mutograph op een boot die over de Prinsengracht in Amsterdam vaart, voorbij de molens aan de Zaan glijdt en langs vissersboten in Muiden vaart. Er is een filmpje dat het pontje over het IJ toont – toen nog van hout maar even druk als tegenwoordig – op de plek waar nu het Eye Filmmuseum zetelt. De boulevard van Scheveningen komt voorbij, een kinderfeest op het eiland Marken, en drukte bij de tram op de Dam. De beelden zijn zo scherp dat te zien is dat er gevochten wordt om een plekje.

Even fascinerend zijn de opnames waarbij de gefilmde mensen rechtstreeks in de camera kijken, bijvoorbeeld de netjes geklede bezoekers die net uit theater Carré komen waar ze een Biograph-voorstelling bijwoonden. De Mutoscope and Biograph Company gebruikte het prestigieuze Carré voor zijn voorstellingen. Vaak waren daar dan ook filmpjes te zien die diezelfde dag waren opgenomen – indertijd een van de manieren om publiek te trekken: er was een kans dat je jezelf op het witte doek terugzag.

De reis terug in de tijd, naar het tijdperk van onze overgrootouders, roept een scala van emoties op. Je kunt grinniken om de (bad)mode, geraakt worden door een Italiaanse begrafenisprocessie die schuin langs de camera loopt of ontroerd raken door de gedachte dat al deze mensen al lang dood zijn, maar door deze films toch weer eventjes leven.

Een van de mannen achter de Mutoscope and Biograph Company was William Kennedy-Laurie Dickson. Uitvinder, cameraman en manusje van alles Dickson begon zijn loopbaan bij Edison, een van de vele vaders van de cinema. Zijn met drie andere entrepreneurs opgezette eigen bedrijf werd een grote rivaal van Edison. In 1897 trok Dickson naar Engeland, waar hij een studio opzette, zijn bedrijf ging promoten en naar allerlei Europese landen trok om er als cameraman gebeurtenissen en (historische) personen te vast te leggen. Zo filmde hij de Boerenoorlog en paus Leo XIII die de Mutograph zegent. Dickson is te zien in het filmpje waarin hij gekleed in smetteloos wit pak in Venetië duiven voert.

Dickson opende kantoren in diverse Europese landen, waaronder Nederland, Frankrijk, Italië en Duitsland, en filmde daar ook. Geen wonder dat de Europese Commissie financieel bijdroeg aan de nieuwste digitale restauratie van het bijzondere Biograph-materiaal. Dat werd in de jaren negentig teruggevonden in wat toen nog het Nederlands Filmmuseum (NFM) heette. Na inventarisatie bleek het NFM zo’n tweehonderd Biograph-films te bezitten, grotendeels afkomstig uit de collectie van de Nederlandse filmpionier Willy Mullens. Deze werden indertijd gerestaureerd en geconserveerd op 35mm. In 2001 werden elf compilaties vertoond op het IDFA, als voorprogramma bij een aantal documentaires.

Phantom ride naar Conway Castle

Logheid
Dickson en andere cameramannen waren bewonderenswaardig in hun poging de logheid van hun zware camera te omzeilen. Zo kon de Mutograph bijvoorbeeld geen pans maken. Ter compensatie werd de camera op bewegende objecten geplaatst, zoals boten, trams en treinen (de zogenaamde ‘phantom rides’), en de plaatsing van de camera was zo uitgekiend dat dynamiek ook via beeldcomposities werd gecreëerd, met bijvoorbeeld diagonalen en mensen die rechtstreeks op de camera aflopen of er vlak langs.

The Brilliant Biograph opent met een rijdende trein die vanaf een parallel bewegende andere trein wordt gefilmd. Biograph and Mutoscope hield sowieso de vinger aan de pols van het toenmalige modernisme, al wekt een uitvinding van een over de spoorrails rijdende auto nu vooral verbazing.

Twee filmpjes bevatten kleur: afsluiter Les Parisiennes (danseressen in fraai ingekleurde kostuums) en de film waarin een phantom ride, met de camera voorop de trein, naar Conway Castle te zien is. Een deel van de kleur is gestencild, maar het rode sein is met de hand ingekleurd. Wat slordiger dan de rest, waardoor het vibreert, pulseert en als zodanig de aandacht trekt. Op die manier fungeert het sein als perfect symbool voor al deze fascinerende films. Het Koninkrijk der Schaduwen is nog even vreemd en opwindend als ruim 120 jaar geleden.


The Brilliant Biograph: Earliest Moving Images of Europa (1897-1902) ging op 31 augustus in wereldpremière in Eye, met live muzikale begeleiding door pianist Daan van den Hurk. Inmiddels is de collectie gratis te zien via de beta-versie van de Eye Film Player.

Verder kijken en lezen: naast de ‘making of’ staan op het YouTube-kanaal van Eye zo’n dertig Mutoscope and Biograph-films (in de oude restauratie op 35mm). Dickson schreef een boeiend boek over zijn opnames van de Boerenoorlog.