Snowden

Snowden van Oliver Stone staat bol van de politieke en morele waarschuwingen, maar in zijn kern is het optimistisch: het verhaal van een gewetensvolle man die de strijd aanging met de meest krachtige arm van de machtigste overheid in de westerse wereld.

Door Matt Zoller Seitz

Edward Snowden was een zonnestraal, in ieder geval in Oliver Stones versie van zijn verhaal in Snowden. Dat verhaal lijkt bijna exact bedacht om een Oliver Stone-film te worden, aangezien het raakt aan alle thematische en biografische onderwerpen waar de regisseur ooit voor is gevallen.
Snowden draait om een politiek conservatieve patriot, gespeeld door Joseph Gordon-Levitt, die met vurig idealisme bij het leger gaat, om na de aanslagen van 11 september 2001 te strijden tegen terrorisme. Na een ongeluk tijdens de training verruilt hij het leger voor de CIA, en later de NSA, waar hij aan de slag gaat als hacker en cyber-veiligheidsanalist. Hij wordt klokkenluider als hij ontdekt dat de angst voor terrorisme wordt misbruikt om immorele en illegale surveillance van buitenlanders en Amerikaanse staatsburgers goed te praten.
De film is officieel gebaseerd op het boek The Snowden Files: The Inside Story of the World’s Most Wanted Man van Luke Harding, en onofficieel op een roman over een Snowden-achtige figuur geschreven door Snowdens Russische advocaat, de poortwachter tussen hem en de media. Maar het grootste deel van het scenario is pure reportage, gebaseerd op Stones eigen gesprekken met Snowden op een geheime locatie in Moskou, waar de klokkenluider sinds zijn datadump in 2013 politiek asiel heeft. Stone bezocht Snowden er meerdere malen, en de film zit vol met nieuwe informatie, waaronder anekdotes over zijn epilepsie, zijn ongemakkelijke pogingen om als CIA-agent in het veld te werken, en zijn relatie met zijn vriendin Lindsay (Shailene Woodley). Het waren de progressieve politieke standpunten van deze paaldanseres en aerobics-instructeur die Snowden aanmoedigden verder te kijken dan het officiële verhaal over de War on Terror.

Brutale vrouw
Bijgestaan door experts in inlichtingendiensten en computerbeveiliging begonnen Stone en Kieran Fitzgerald in de vroege maanden van 2014 aan het scenario, minder dan een jaar nadat Snowden de massale, illegale dataverzameling van de National Security Agency blootlegde door vertrouwelijke documenten te lekken naar The Guardian. De film werd gedraaid in het eerste kwartaal van 2015 om een concurrerende productie de pas af te snijden, waaraan journalisten Glenn Greenwald en Laura Poitras meewerken. Poitras en Greenwald maakten Snowdens lek mogelijk, en vertelden zijn verhaal al in de succesvolle documentaire Citizenfour. In Stones film zijn ze (gespeeld door Amy Ryan en Zachary Quinto) te zien als Snowdens ondervragers, in scènes die toewerken naar de publicaties in The Guardian en een kader creëren voor Snowdens achtergrondverhaal.
Joseph Gordon-Levitt, een voormalig kindacteur die is uitgegroeid tot een sympathieke hoofdrolspeler met een ingetogen charisma, speelt Snowden als een all-American nice guy. De scènes met Shailene Woodley, bekend van The Spectacular Now en de Divergent-serie, voelen (ietwat verrassend, voor Stone) aan als een romantische komedie, over een brutale jonge vrouw die haar terughoudende vriendje uit zijn schulp trekt. Zoals in veel romantische komedies geldt ook hier: Hij Doet Het Allemaal Voor Haar.
Lindsay staat voor het normale leven, inclusief een gevoel van terughoudendheid en morele moed, dat Snowden opgaf op het moment dat hij onderdeel werd van het surveillanceapparaat. Lindsay is het huiselijke domein dat in Stones films zo kil en consequent wordt gedomineerd door het militair-industrieel complex dat ontsprong na de Tweede Wereldoorlog. Snowden kan haar niet vertellen voor wie hij werkt of wat hij doet, en hij sleept haar telkens mee naar nieuwe woonplaatsen voor nieuwe taken, zodat zij geen andere keuze heeft dan volgzaam zijn eisen inwilligen, of hem kwijtraken. Het gaat hem meer en meer tegenstaan: hij verlangt naar meer wederzijds respect en gelijkheid in hun relatie. Maar elke keer dat hij zich ervoor verontschuldigt dat haar verlangens er niet toe doen, komt er een nieuw mandaat, en accepteert hij dat zodat hij weer een stukje vertrouwen verliest. Als Snowden in de kern een liefdesverhaal is, dan is het zeker het enige liefdesverhaal waarin de held zichzelf verandert omdat de NSA zijn seksleven in de weg staat.

Bedrading los
Stone doet enkele stilistische ingrepen, waaronder geanimeerde sequenties die de werking van hacken en malware uitleggen en snelle flitsen naar Snowdens professionele en persoonlijke trauma’s tijdens een epileptische aanval. Maar Snowden heeft niet de rusteloze vorm van Stones films uit de jaren tachtig en negentig; de regisseur vertelde me dat hij de afgelopen jaren bewust een meer klassieke stijl opzocht, als reactie op de grote hoeveelheid regisseurs die hem na JFK en Natural Born Killers gingen na-apen.
Binnen die minder uitbundige werken is Snowden een van Stones sterkere films. Hij vormt een mooie double bill met zijn George W. Bush-biopic W. (2008), die de geboorte toont van de moderne surveillancestaat die Snowden juist bestrijdt. Het is bovendien een enorme crowdpleaser, op een wat trage, twintigste-eeuwse manier die tegenwoordig nog maar zelden in de grote bioscopen te zien is. Het scenario staat bol van de technische details en zwaarwegende politieke en morele waarschuwingen, maar in zijn kern is het optimistisch: het verhaal van een gewetensvolle man die de strijd aanging met de meest krachtige arm van de machtigste overheid in de westerse wereld, en het (in ieder geval tot het ter perse gaan van deze krant) overleefde.
Stone en cameraman Anthony Dod Mantle (de vaste cameraman van onder andere Lars von Trier en Danny Boyle) baseerden hun beeldcomposities op de drie klassieke paranoia-thrillers die Alan J. Pakula in de jaren zeventig maakte: Klute, The Parallax View en All the President’s Men. Het verhaal wordt verteld in verstilde breedbeeld-shots vol lege ruimte, waarin een beklemmend gevoel wordt gecreëerd door de gebouwen die de personages omhullen en overheersen.
Gordon-Levitt speelt Snowden als een vriendelijker, zelfbewuster variant op Ron Kovic, de hoofdpersoon van Stones Born on the Fourth of July. Snowden trekt spreekwoordelijk de bedrading uit het moederbord als hij ontdekt dat hij onderdeel is van een slow-motion overname van de niet-militaire wereld, uitgevoerd met software en satellieten in plaats van black ops en sluipschutters. De film eindigt met een aansporing door Snowden, net zo hartstochtelijk als die van Jim Garrison aan het slot van JFK, gesproken tot een publiek in een ander land via een beveiligde satellietverbinding. De speech raakt aan thema’s die Stone al zijn hele carrière bezigt, en de bezielde toon die hij hier aanslaat — bijna zo zoetsappig als Capra — suggereert dat de inmiddels 70 jaar oude regisseur nog altijd hoop heeft voor het beschadigde werk-in-uitvoering dat zijn land is.

Matt Zoller Seitz is filmcriticus en auteur van The Oliver Stone Experience | De bespreking van dat boek is hier te lezen.