Samuel in the Clouds (Pieter Van Eecke over)

Samuel in the Clouds laat indrukwekkend zien wat dikke klimaat­­rapporten niet lukt: de impact van klimaatverandering op het leven van de individuele mens, in dit geval een ski­lift­bediende bij een piste in de Andes. Er valt geen sneeuw meer, dus de lift staat stil. Documentairemaker Pieter Van Eecke: ‘We kunnen klimaat­verandering wel begrijpen, maar het aanvaarden is bijna onmogelijk.’

Door Mariska Graveland

De berg Chacaltaya bij La Paz was met 5400 meter het hoogste skigebied ter wereld, maar sneeuw is hier al jarenlang ver te zoeken. De gletsjer smelt sneller dan gedacht, tot groot verdriet van de Boliviaan Samuel, die hier ooit de skilift bediende en de sneeuw heeft zien verdwijnen. Nu ontvangt hij wandeltoeristen in zijn lekkende hut die letterlijk op de rand van een afgrond staat. Hoe symbolisch kun je het hebben.
De maker van de visueel sterke documentaire Samuel in the Clouds, de Belg Pieter Van Eecke, vertelt via Skype dat hij de berg een aantal jaren geleden bezocht en aan de grond genageld stond. "Die hut staat er al een paar decennia, en prijkte ooit op de cover van de Lonely Planet van Bolivia — het is inderdaad een heel pakkend beeld. Ik heb een tiental jaren in Latijns-Amerika gewoond en kwam in 2012 op de top terecht, een buitenwereldse plaats, en plots kwam er een man naar buiten, Samuel, waar ik een paar woorden mee wisselde. Ik wist alleen maar dat er een skipiste was, en pas daarna heb ik het hele verhaal ontdekt van de gletsjer die daar recent is weggesmolten, en dat er vlakbij een klimaatlaboratorium was. Dat slecht onderhouden hutje van Samuel heeft zo’n sterke metaforische kracht: het huis van de mens dat bijna omvalt."

Pieter Van Eecke (portret Willem Govaerts)

Terwijl de nabij gestationeerde wetenschappers voor hun klimaatonderzoek berglucht in plastic zakjes vangen, ziet Samuel nog regelmatig berggeesten. "Ik heb de magische wereld van Samuel gaandeweg ontdekt. Samuel is een man van weinig woorden, het was een hele klus om zijn magische wereld te kunnen visualiseren. Voor Samuel is de natuur bewoond door geesten — ook stenen, rivieren en bomen. Ik toon de twee benaderingen van de wereld, het magische en het rationele, naast elkaar, zonder te kiezen. Wat ik gaandeweg heb ontdekt is dat zowel Samuel als de wetenschappers eigenlijk perplex staan door de veranderingen. We zouden verwachten dat de wetenschap door zijn rationele benadering vaste grond onder de voeten zou hebben, maar de onderzoekers zijn nog meer het noorden kwijt dan Samuel, omdat ze zo doordrongen zijn van de snelheid van de veranderingen. Samuel is meer gelaten, hij kan beter omgaan met vergankelijkheid.
"Samuel heeft een andere tijdsbeleving; de wetenschap kijkt naar de toekomst, terwijl voor Samuel de toekomst iets is wat je niet ziet, dus dat ligt achter hem. Wat hij voor zich ziet is het verleden, zoals zijn gestorven vader. Maar ik wilde Samuel niet voorstellen als een inheemse man die een band heeft met de natuur die wij niet meer hebben. De realiteit in La Paz is dat de Aymara-indianen de laatste jaren steeds neoliberaler worden en een hang krijgen naar rijkdom. De scheidslijn die vroeger werd gemaakt tussen inheemse volken die dicht bij de natuur staan en de op hol geslagen westerse samenleving is op dit moment niet meer zo scherp te trekken."

Symboolgletsjer
Van Eecke brengt via het perspectief van Samuel het klimaatprobleem terug naar een menselijke schaal, zonder een alarmistische of belerende toon aan te slaan of de Apocalyps aan te kondigen. De verwijzingen naar klimaatverandering zijn subtiel. Bijvoorbeeld via een flard van een gesprek op de radio waarin iemand zegt dat hij de reikwijdte van klimaatverandering niet kan bevatten, en het moeilijk vindt om het gewone dagelijkse leven voort te zetten terwijl er zoiets groots aan de hand is. Samuel hoopt op zijn beurt nog altijd dat de sneeuw terugkomt. Als een probleem te groot is, proberen we het te ontkennen of voor ons uit te schuiven. "We kunnen klimaatverandering wel begrijpen, maar het aanvaarden is bijna onmogelijk. Net als bij de berg Chacaltaya is ook de sneeuw van de Kilimanjaro verdwenen. Eigenlijk zijn alle tropische gletsjers aan het smelten, veel sneller dan men twintig jaar geleden dacht. Chacaltaya is eigenlijk een symboolgletsjer omdat hij als eerste is weggesmolten, door een combinatie van klimaatverandering en vervuiling. De roetdeeltjes van de stad zorgen ervoor dat het zonlicht meer geabsorbeerd wordt door de sneeuw waardoor deze sneller smelt. Alle gletsjers in de Andes zijn aan het smelten. De vooruitzichten op korte termijn zijn dramatisch, de drinkwatervoorraad van miljoenen mensen op het altiplano komt in gevaar omdat de gletsjer het Titicacameer niet meer vult. Daardoor zullen veel mensen afhankelijk worden van de regenval. We weten niet hoe die zich zal ontwikkelen, waarschijnlijk valt er veel regen in korte tijd gevolgd door lange droge periodes. Dit zal het einde betekenen van veel landbouwgebieden. De verwachting is dat veel meer mensen naar de stad zullen trekken, wat nog erger wordt als er minder drinkwater beschikbaar is. De overheid zou ook preventieve maatregelen moeten nemen om modderlawines te kanaliseren en verzakkingen tegen te gaan, maar dat is nu helemaal niet het geval. Er is geen adaptatiestrategie.
"De moeilijkheid is dat als je niet naast een gletsjer of op een klein eiland woont waar de zeespiegel stijgt, klimaatverandering onzichtbaar blijft, zelfs al tonen rapporten aan hoe snel het allemaal gaat. Ook in Bolivia blijft het voor stadsbewoners vooralsnog redelijk onzichtbaar, maar dat zal niet lang meer duren. Juist tropische landen zullen het eerst lijden onder klimaatverandering, Europa heeft vooralsnog alleen te kampen met kale pistes die met nepsneeuw moeten worden bestoven."

Stemmen
Van Eecke beschouwt zichzelf als klimaatactivist, maar heeft geen activistische documentaire gemaakt. "In het dagelijkse leven ben ik doordrongen van de noodzaak om te kijken of de groei die aan de basis ligt van ons economisch systeem nog wel houdbaar is. Het maken van deze documentaire heeft me nog meer met mijn neus op de feiten gedrukt, en hoewel de film poëtisch en niet activistisch is, hoop ik dat de documentaire kan bijdragen aan bewustwording bij de kijkers. Ik zou het wel fijn vinden als de mens nog een paar generaties kan blijven rondlopen op deze bol."
Wat vindt Van Eecke van Follow This, de kleine groep activistische aandeelhouders die Shell van binnenuit wil veranderen door mee te denken hoe het bedrijf kan verduurzamen? "We hebben alle strategieën nodig, maar ik weet niet of het vergroenen van Shell uitvoerbaar is, het is tenslotte een fossiele-brandstofbedrijf. Als we in het jaar 2100 niet meer dan 2 graden gemiddelde temperatuurstijging willen dan moeten we nu stoppen met fossiele brandstoffen, maar dat gaat natuurlijk niet van de ene op de andere dag. Ik heb ook veel sympathie voor activisten die de mijnbouw stilleggen, of voor de klimaatsbetogers laatst hier in België. Ik denk dat het allemaal tegelijk moet gebeuren, gesteund door politieke figuren die de moed hebben om klimaatverandering op de agenda te zetten. De moeilijkheid is dat politiek altijd maar bezig is met een mandaat voor vier jaar, dus degene die klimaatverandering op de agenda zet is degene die stemmen dreigt te verliezen."

Superorganisme
Eerder maakte Van Eecke een documentaire over de nasleep van de aardbeving op Haïti, waar hij vier jaar heeft gewoond. "Het interesseert me wat menselijk leven betekent in extreme situaties, waarbij bepaalde zaken sterker tot uiting komen. Samuel in the Clouds gaat over klimaatverandering, natuurlijk, maar het gaat ook over vergankelijkheid en het leven dat van voorbijgaande aard is. Ik heb Samuel en de wetenschappers daarom soms ook klein gefilmd in panoramische shots van de berg."
We voelen ons zo vaak king of the world, maar er zijn ook mensen met andere vergezichten. Geoloog Peter Westbroek bijvoorbeeld, die in zijn inspirerende boek De ontdekking van de aarde pleit voor meer verwondering over de aarde, die we als een superorganisme kunnen zien waar ook de mens een symbiotische relatie mee heeft. We hoeven niet bang te zijn voor de planeet aarde, we zijn er onderdeel van. "Zeker en vast. De hele manier van consumptie die zo sterk is ontwikkeld in de laatste eeuw heeft ons helemaal naast en buiten de natuur geplaatst, onze voeling ermee is helemaal weg. We beschouwen de natuur al lange tijd als iets ondergeschikts, als een te ontginnen object in dienst van de mens. Dat denkbeeld heeft vele wortels- in het kapitalisme, in bepaalde religieuze denkbeelden waarin de natuur expliciet ten dienste is gesteld van de mens, zoals de vrouw in dienst moest staan van de man. De vervreemding die we nu kennen in de westerse samenleving ten opzichte van onze eigen leefwereld, de lucht die we inademen, het voedsel dat we eten, die vervreemding is enorm. Je ziet tegelijkertijd dat een heleboel mensen de waarde in gaan zien van tuinieren in de stad, en bijenkorven op de daken zetten, je ziet die twee bewegingen naast elkaar."
Waarom komen die inzichten eigenlijk zo traag? Als de hele wereld binnen een jaar aan de smartphone is geraakt, kunnen we dan ook niet massaal duurzame technieken omarmen waar we allemaal beter van worden? "Er zijn enorm veel positieve initiatieven en technologieën die fantastische alternatieven bieden, zoals zonne-energie, alleen moeten de overheidssubsidies die nu massaal worden geïnvesteerd in fossiele brandstoffen helemaal naar duurzame ontwikkeling gaan, dat zou al een fantastische stap zijn. De alternatieven hoeven niet uitgevonden te worden, die bestaan al. Het is ook niet te laat, we moeten niet defaitistisch doen, we kunnen ons nog aanpassen."