Napoléon

Het overweldigende meesterwerk Napoléon van spektakelfilmer en filmkunstenaar Abel Gance bevat duizelingwekkend camerawerk, dat je van verbazing in verbazing doet vallen. Het Holland Festival vertoont het vijfenhalf uur durende epos uit 1927 in de Amster­damse Ziggo Dome eindelijk weer zoals het bedoeld is, mét de beroemde triptiek: de laatste twintig minuten lopen er drie 35mm-projectoren synchroon. Verwacht oh’s en ah’s.

Door Jos van der Burg

Vergeet alle 3D-spektakels, want ze verbleken bij de visuele wervelwind die Abel Gance (1889-1981) over Napoleon maakte. Overdreven? Dat vonden niet de 2500 bezoekers 30 november vorig jaar in de stijf uitverkochte Royal Festival Hall in Londen. Laaiend enthousiast dompelden zij zich onder in de door het London Philharmonic Orchestra begeleide vijfeneenhalf uur durende vertoning van Napoléon. Dat het orkest werd gedirigeerd door Carl Davis droeg extra bij aan de feestvreugde. De muziekexpert van de zwijgende cinema had ook de score voor de film samengesteld, vooral werk van componisten uit de tijd van Napoleon, onder wie Beethoven en Haydn.
De 78-jarige dirigeert altijd met een inzet alsof zijn leven ervan afhangt. Ik had het geluk erbij aanwezig te zijn en beleefde een van de indrukwekkendste filmervaringen uit mijn leven. Napoléon bevat zulk duizelingwekkend camerawerk dat je van verbazing in verbazing valt. Helemaal als je beseft dat de film in 1927 is gemaakt, een tijd waarin de statische camera nog steeds de standaardpraktijk was. In Napoléon wervelt de camera zo soepel over slagvelden, door landschappen en over mensenmassa’s dat het lijkt alsof de beelden met een dolly en een handcamera zijn gemaakt.
Gance en zijn technische hulptroepen lieten zich niet tegenhouden door technische beperkingen, maar gingen ze te lijf. Een lange scène, waarin Napoleon achtervolgd door vijanden op een paard naar de Corsicaanse kust vlucht, zou in een latere John Ford-western niet misstaan. Gance realiseerde deze spectaculaire beelden door een camera op een paard te binden. Nu klinkt dat simpel, maar toen was het een verbluffend kunststukje van een filmmaker die dol was op visueel spektakel, maar zich nooit bezondigde aan effect om het effect. Alle kunststukjes stonden in dienst van het verhaal en de emotie van de kijker.

Experimenteerdrift
Abel Gance stond in 1927 in het hart van de Franse filmindustrie. Als bastaardzoon van een arts en een volksvrouw had hij zich een weg omhoog geknokt. Hij was een vechter die zo overtuigend kon bluffen dat hij er zelf in geloofde. Zoals in het verhaal dat hij in een rijk middenklassemilieu was opgegroeid en een briljante schoolleerling was geweest. Er klopte niets van: Gance werd tot zijn achtste door zijn opa en oma opgevoed en daarna door zijn de touwtjes aan elkaar knopende moeder. Op zijn veertiende ging hij van school, waarna hij na allerlei baantjes als acteur in het theater belandde. Op zijn achttiende lukte het hem om een contract bij een theatergroep in Brussel te krijgen. In zijn vrije tijd schreef hij scenario’s, die hem een entree in de Franse filmwereld bezorgden. Op zijn tweeëntwintigste debuteerde hij als regisseur en maakte snel naam met psychologische melodrama’s, die zich door visuele experimenteerdrift (extreme close-ups, tracking shots, splitscreen) onderscheidden van de standaardfilms.
In 1919 imponeerde Gance met het Eerste Wereldoorlogdrama J’accuse, waarin iedereen kon zien wat hij wilde zien: Franse pacifisten zagen een anti-oorlogsfilm en nationalisten een aanklacht tegen Duitse wreedheid en oorlogsagressie. In een imponerende en aangrijpende scène staan soldaten uit hun graven op, waarna ze als verminkte oorlogsslachtoffers een dorp binnenstrompelen. Een imponerend voorbeeld van de visuele verbeeldingskracht van Gance.
Het tot leven wekken van de doden en hen als geesten opvoeren herhaalde hij acht jaar later in Napoléon. Het tweeënhalf uur durende J’accuse illustreerde ook al enigszins de voorliefde van de regisseur voor lange drama’s. Dat maat houden niet zijn sterkste punt was, bleek vier jaar na J’accuse met het melodrama La roue. Geen distributeur wilde zijn vingers branden aan de acht uur durende film, zodat Gance de film noodgedwongen inkortte tot tweeënhalf uur. Het inkorten en hermonteren van films zou een constante worden in zijn leven. Het stond succes niet in de weg, want La roue was een commerciële hit. Halverwege de jaren twintig was Gance een gerespecteerde filmmaker, die bewees dat visuele experimenteerdrift commercieel succes niet in de weg hoefde te staan. De toneelschrijver Jean Cocteau was zo onder de indruk van La roue dat hij opmerkte: "Er is cinema vóór en na La roue, zoals er schilderen is vóór en na Picasso." Gance was klaar om zich te meten met Napoleon.

Sneeuwballen
Napoléon moest Gances meesterwerk worden. Zijn ultieme film, waarin zijn uitbundige visuele talent tot een climax kwam. Het idee was om zes films over Napoleons leven te maken. De eerste moest over Napoleons jeugd gaan en eindigen bij Napoleons invasie van Italië in 1796, het eerste internationale militaire succes van de toen 27-jarige legeraanvoerder. Gance pakte het groots aan. Zo groots, dat de productie financieel snel uit de hand liep. Illustratief voor de exploderende kosten zijn het aantal draaidagen van Napoléon. Voor een gemiddelde film waren in die tijd tussen de dertig en zestig draaidagen nodig. Bij Napoléon ging het anders. Vanaf half januari 1925 draaide Gance vijf maanden, waarna door het faillissement van een Duitse geldschieter de productie tot stilstand kwam. Een jaar later draaide Gance weer vijf maanden. Die tien maanden leverden 270 uur film op. Hoe monteer je daaruit een film? "Het was geen montage meer, het was dwangarbeid", merkte Gance later op.
Bij de première van de bijna vier uur durende film in de Parijse Opéra zat onder meer dertiger Charles de Gaulle in de zaal. De Eerste Wereldoorlogveteraan en militaire strateeg zal onder de indruk zijn geweest van Napoleons strategische inzicht, dat meteen al in het begin van de film blijkt uit een spectaculair gefilmd sneeuwballengevecht tussen twee groepen jongens op een schoolplein. De tienjarige Napoleon leidt zijn groepje vastberaden naar de overwinning, ondanks dat de tegenstander vals speelt door sneeuwballen met stenen te gooien. De boodschap kan niemand ontgaan: Napoleon was een geboren strateeg.

Stuntel in de liefde
Dat Napoleon uit zeldzaam hout is gesneden, ziet later ook een docent op de militaire academie. Hij voorspelt dat deze briljante leerling het door zijn strategische inzicht nog ver zal brengen. Waarbij helpt dat hij onverwoestbaar is "als in een vulkaan gehard graniet". Nee, voor een genuanceerd oordeel over de man met de steek moeten we niet bij Gance zijn. Napoleon is bij hem een rolmodel en lichtend voorbeeld voor de Fransen. Napoléon is een patriottische oproep om samen voor Frankrijk te staan. De film staat bol van ‘eendracht maakt macht’-retoriek. Als Corsicaanse politici Corsica onafhankelijk van Frankrijk willen maken, roept onze dan nog jonge held verbijsterd uit: "Zien jullie niet dat Frankrijk de moeder van ons allen is?" Als Napoleon om deze opvatting van Corsica moet vluchten, gebruikt hij de Franse vlag als zeil op zijn bootje. Hoe symbolisch willen we het hebben? Later krijgt Napoleon voor zijn ambitie om van Europa "een universele republiek" en "een gemeenschappelijk vaderland" te maken de zegen van de geesten van onder meer Robespierre en Danton. Napoleon als voorloper van de Europese Unie?
Tegenover de briljante militaire strateeg staat de stuntel in de liefde, hetgeen Napoleon tot een mens maakt, zodat we ons allemaal met hem kunnen identificeren. Zo slagvaardig als hij is op het slagveld, zo onhandig is hij in het versieren van zijn grote liefde Joséphine. Er is een vriend voor nodig om hem uit te leggen hoe hij het moet aanpakken. Ook vergeet Gance het nodige tragisch melodrama niet, want Napoleon heeft een geheime aanbidster, van wie het leven instort als Joséphine er met de buit vandoor gaat. Met betraande ogen ligt zij in aanbidding voor een Napoleonbeeldje.

Vertoningsnachtmerrie
Napoléon is niet bijzonder om zijn Napoleonverering en patriottische boodschap — een film die Napoleon als een schurk zou portretteren zou in 1927 pas echt opzien baren — maar om zijn grensverleggende visuele spektakel. Gance trekt alles uit de kast — overvloeiers, fade-outs, inserts, extreme close-ups, rijders en slowmotion — om de kijker mee te sleuren in het wervelende epos. In een overdonderende montage vertelt hij het verhaal over Napoleons opkomst. De absolute climax, die in Londen voor oh’s en ah’s in de zaal zorgde, breekt aan als de film twintig minuten voor het einde, als het Franse leger zich klaarmaakt voor de Italiaanse veldtocht, verandert in een drieluik. Geen gewoon triple screen, maar naast elkaar geprojecteerde beelden van drie 35mm-projectoren. Vijfentwintig jaar voor de introductie van Cinemascope had Gance onder de naam Polyvision zijn eigen widescreen gecreëerd. Maar ook zijn eigen monster, want Napoléon werd een vertoningsnachtmerrie. Weinig bioscopen bezaten drie 35mm-projectoren, zodat de imponerende triptiek bijna nergens te zien was.
Verder was er, zoals gebruikelijk bij films van Gance, gesteggel over de lengte van Napoléon. De vier uur durende versie bij de première was door de producenten afgedwongen, want Gances versie duurde bijna tien uur. Zijn eigen versie is slechts vier keer te zien geweest voor pers en bioscoopexploitanten in mei 1927 in het Apollo Theater in Parijs. Wat zouden we die graag zien! Helaas, na de vier vertoningen verdween hij van de aardbodem. Napoléon werd het slachtoffer van ‘de schaar’. De filmbranche vond de film onvertoonbaar, zodat hij sterk werd ingekort. In Parijs draaide de bijna vier uur durende versie, maar in de rest van het land een nog steviger ingekorte versie. In het buitenland ging de schaar er helemaal resoluut in. In Nederland draaide in 1929 een bijna drie uur durende versie. De Amerikaanse distributeur MGM bleef doorknippen tot het een ruim anderhalf uur durende film had. Die in 1929 genadeloos flopte in de Amerikaanse bioscopen. Het publiek liep warm voor de twee jaar eerder geïntroduceerde geluidsfilm. Het had geen trek in een aan stukken gehakte zwijgende film.

Stralende kracht
Hoe groot in Nederland het bezoek was aan Napoléon, waaruit de Filmkeuring zes fragmenten knipte die "de schijn van ongeklede dames" hadden, is onbekend. De meeste filmcritici waren in elk geval enthousiast. "Hier toont de cinematografie zich in haar volle stralende kracht", schreef de recensent van de socialistische krant Het Volk. "Ga dit uitzonderlijk goede werk zien!" Ook de recensent van de NRC was opgetogen, al had hij wat bedenkingen, maar "die spatten toch uiteen tegen Gances genialiteit, die een groots en indrukwekkend filmwerk heeft gemaakt". De filmpuristen van de Filmliga, de club van Menno ter Braak, hadden het moeilijk met Napoléon, want was hier sprake van zuivere filmkunst? Of draaide het om effectbejag? Gance is "voor alles een vaardig en onvermoeid bespeler van de consciëntie der menigte en eerst in de tweede plaats een cineast", luidde het zuinige oordeel. In communistische kringen zag men een foute film. "Figuren als Marat, Robespierre en Danton worden weergegeven volgens het onveranderlijke cliché van de reactionair geworden bourgeoisie", hekelde de recensent van het communistische weekblad De Tribune. De toekomst van de historische film lag niet bij "de volkomen burgerlijk denkende Abel Gance", maar bij de "volgens de materialistisch-historische methode werkende Russische cineasten." Uiteraard.
Gance zal niet wakker hebben gelegen van deze kritiek, maar wel van het teleurstellende commerciële resultaat van Napoléon. Van zijn plan om zes films over de Corsicaan te maken werd niets meer vernomen. Het bleef bij deze film, die in de put van de filmgeschiedenis verdween. Filmhistoricus Keven Brownlow takelde hem er decennia later uit. Na een jarenlange zoektocht in archieven vertoonde hij in 1980 een gerestaureerde versie van bijna vijf uur. Twintig jaar leek het erop dat het bij deze versie zou blijven, maar Brownlow vond nog meer materiaal, zodat hij in 2004 een versie van ruim vijfeneenhalf uur kon presenteren. Het is deze versie die eind vorig jaar in Londen te zien was en die 15 juni in het kader van het Holland Festival in de Ziggo Dome in Amsterdam wordt vertoond. De film wordt begeleid door het Gelders Orkest, met als gastdirigent Carl Davis. Het orkest zal zijn score spelen. Gaat het zien en horen, want het is overweldigend. "Ik ben de revolutie", zegt Napoleon in Napoléon. Ok, hij de revolutie, maar Gance de filmrevolutie.