Mysteries

Met deze schitterende, benauwende kostuumfilm uit 1978, nu te zien op de Eye Film Player, creëerde kunstenaar Paul de Lussanet een sfeertekening van een wereld tussen twee scharnierpunten.

De filmcarrière van kunstenaar Paul de Lussanet (1940) is kort, maar krachtig. Eind jaren zeventig hield de Nederlandse schilder het als regisseur voor gezien, met een handvol korte en twee lange films op zijn naam. Cultklassieker Mysteries is daar op alle fronten de interessantste van.

De Lussanet had in 1978 een budget van 1,3 miljoen gulden ter beschikking, en had zo de kans om op grote schaal de ‘levensangst van het fin-de-siècle’ tot leven te brengen. De kunstenaar woonde toen al vijftien jaar in Parijs, waar hij naam maakte als schilder van erotische vrouwportretten en steeds meer tot film werd aangetrokken. Een paar korte films (waaronder een deel uit het Remco Campert-vierluik Alle dagen feest uit 1976) brachten hem onder de aandacht van producent Matthijs van Heijningen die hem carte blanche gaf voor een schilderachtige kunstfilm. Zo belandde De Lussanet in het ruige landschap van het eiland Man, waar hij samen met filmsterren Rutger Hauer en Sylvia Kristel de laat negentiende-eeuwse levensmoeheid van de Noorse fin de siècle-auteur Knut Hamsun probeerde te verbeelden.

Het resulteerde in een schitterende, benauwende kostuumfilm die volgens de filmmaker een sfeertekening was van een wereld die zich tussen twee scharnierpunten bevond. “Het symbool daarvan is hoofdpersonage Johan Nagel die moeite heeft met de burgerlijke conventies, maar geen talent om zich er aan te ontworstelen”, aldus de De Lussanet in een interview met Het vrije volk. Het drama van de film speelt zich daardoor onderhuids af: Nagel (Rutger Hauer) is een vroegmoderne man die zich niet thuis voelt in de klein dorpse wereld om hem heen, maar tegelijk nog geen kader heeft om zijn verwarring onder woorden te brengen. De Lussanet: “Freud en de psychologie staan nog in de kinderschoenen. Het futuristisch manifest moet nog komen, maar het hangt allemaal in de lucht.” Nagel is daardoor een man gevangen tussen twee wereldbeelden.

Fascinerend aan Mysteries is dat die tragiek nooit expliciet wordt gemaakt (Nagel noemt Tolstoj’s gedachtegoed ergens “Leger des Heils-filosofie”, maar dat is het zo’n beetje), maar dat je het wel voelt. De rollende schuimkoppen, gierende wind en dreigende mistbanken, meesterlijk in beeld gebracht door cameraman Robby Müller, geven de geestelijke verwarring van Nagel een aanzwellende intensiteit. Nadat hij is afgewezen door domineesdochter Dany Kieland (Sylvia Kristel) en de goedaardige Martha (Rita Tushingham) zijn huwelijksaanzoek afslaat, is Nagels verwarring compleet: badend in het zweet of blaffend als een hond ontwaakt hij uit erotische dromen, eindigend in een tragische zelfmoord als logisch gevolg van zijn groeiende levensangst.

Ondanks haar gesloten karakter, deed Mysteries het in 1978 redelijk in de bioscopen. In ieder geval veel beter dan De Lussanets tweede speelfilm Lieve jongens (1980), naar het gelijknamige boek van Gerard Reve, dat door de pers werd afgedaan als decadente onzin. De schilder verliet vervolgens geruisloos de filmwereld en richtte zich weer op zijn portretkunst. Al deed hij in 1995 tijdens een interview met De Groene Amsterdammer wel een aantal brisante uitspraken over de Nederlandse filmwereld: cameramannen noemde hij “onuitstaanbare mensen”, Kristel “een partij lastig” en Hauer “een vervelende dwingeland, die gaat janken als hij zijn zin niet krijg”.

Neemt niet weg dat Mysteries nog altijd een belevenis is. Een zwijgzaam kostuumdrama met de intensiteit van een koortsdroom, dat al in de jaren zeventig vreemd afstak bij de rest van het Nederlands filmlandschap en ook veertig jaar later nog altijd mysterieus en excentriek aanvoelt. Zelfs Hauer noemde het een van zijn favorieten in een interview met Trouw in 1980 – ondanks de ruzies die hij er met De Lussanet aan overhield. Meer nog dan de films met Paul Verhoeven lijkt Mysteries zelfs de inspiratie voor zijn overstap naar Amerika: “Als je ziet welke mogelijkheden een acteur in Nederland heeft, ben ik toch wel trots dat ik die rol heb gekregen. Nederland heeft in feite geen filmindustrie, dus moet je genoegen nemen met wat je kunt krijgen.” Een jaar later was hij naar Amerika vertrokken.

Mysteries is nu te zien op de Eye Film Player.