More Than Honey

De Colony Collapse Disorder onder bijenkolonies houdt imkers al jaren in de greep. Veel documentaires zijn er al over gemaakt, met More Than Honey als nieuwste poging om de mysterieuze sterfte te verklaren.

Door Mariska Graveland

Ooit was hij het toonbeeld van rust, in films als Ulee’s Gold, Bal en The Spirit of the Beehive: de imker. Heel soms vertoonde hij macabere trekjes, zoals in het Roald Dahl-verhaal Royal Jelly, waarin een baby stiekem door haar bijenhoudende vader met koninginnegelei wordt gevoed en op een bijenlarve gaat lijken ("We don’t want our little queen to catch a cold…"). Bijenhouden was hip in tv-series als Pushing Daisies, Elementary en How I Met Your Mother.
M. Night Shyamalan begon zich echter al zorgen te maken in The Happening. Douglas Coupland beschreef in de opvolger van zijn Zeitgeist-roman Generation X een somber toekomstbeeld: in het dystopische Generation A zijn de bijen uitgestorven. Ook in de speelfilm La cinquième saison die sinds vorige maand in de Nederlandse filmtheaters draait beginnen de bijen te sterven. En de laatste jaren zijn er ook talloze documentaires gemaakt die het beeld van de kalme, rookpluimen producerende imker bijstellen en de alarmbellen laten rinkelen.
Zoals inmiddels bekend hebben wereldwijd complete bijenkolonies ernstig te lijden onder de mysterieuze ziekte Colony Collapse Disorder. Het verdriet en de wanhoop onder de imkers is groot. Is de boosdoener een mijt of zijn het pesticiden? Of is het antibiotica, de vuilbroed-bacterie, elektromagnetische straling, incest, stress? Of een combinatie van dit alles? De bijensterfte lijkt een gevolg van de overproductieve menselijke beschaving, maar eigenlijk tasten vele imkers en onderzoeksgroepen nog in het duister.

Varroa destructor
More than Honey is de nieuwste informatieve documentaire die de oorzaak en de gevolgen van de massale bijensterfte in kaart probeert te brengen. Eerder waren er al documentaires als BeeSong (2013), Buzz Kill (2011), Queen of the Sun (2010), Colony (2009), Every Third Bite (2008) en Pollen Nation (2007), dus het bewustzijn over dit probleem is groot. Het is "death on an epic scale", zoals het in More than Honey wordt genoemd. Vaak wordt ook Einstein aangehaald, die gezegd zou hebben dat "als de bijen van de aardbodem zouden verdwijnen, de mens niet langer dan vier jaar te leven heeft". Die uitspraak heeft hij nooit gedaan, maar dat bijen een cruciale rol spelen in de bevruchting van planten en dus in onze voedselvoorziening, staat buiten kijf. Eenderde van wat we eten had niet kunnen bestaan zonder bijen, zo valt te horen in More than Honey. Het laat zwoegende Chinezen zien die zelf alle bloemen stuk voor stuk af gaan, maar met de hand pollen verspreiden is natuurlijk geen doen.
De roep om fabrikanten van pesticiden aan te pakken klinkt steeds luider. Volgens de documentaire doodt het gif de bijen niet maar zorgt het er wel voor dat er minder nakomelingen zijn, maar daarover zijn de meningen verdeeld. Een verband met pesticiden werd ooit gelegd in China, toen Mao verordonneerde om alle mussen te laten doden, waarna er een onvoorziene insectenplaag ontstond die weer met insecticiden werd bestreden, die op hun beurt de bijenstand liet dalen. Een van de boosdoeners is zeker ook de parasiet met de omineuze naam varroa destructor, de mijt die zich met zijn kaken vastzet en de bijen leegzuigt.

Superorganisme
Regisseur Markus Imhoof, die drie continenten afreisde, komt uit een imkerfamilie en heeft ook oog voor de schoonheid van bijen. Hij filmt ze in slow motion als ze op nectar kauwen of de bijendans opvoeren, de taal waarmee de verkennersbij aan het thuisfront laat weten waar de beste bloemen staan. Met close-up-beelden van het gedrag van bijen, op hoge kwaliteit geschoten en met klassieke muziek gelardeerd, illustreert hij het idee dat een bijenkolonie als een superorganisme kan worden gezien, met de afzonderlijke bijen als cellen. Dit wordt ook wel emergentie genoemd. Vaak wordt hierbij een mierennest als voorbeeld opgevoerd: het geheel is meer dan de som der delen. Een mierennest kun je zien als een superieur ‘brein’ dat het emergente resultaat is van gedragingen van de individuele mieren, en langer leeft dan een afzonderlijke mier. Maar er zijn grenzen: als er te veel bijen tegelijk sterven, stort de bijenkolonie toch echt in elkaar.
De hoop is nu gevestigd op de Afrikaanse bij: 26 zwermen van deze killer bees ontsnapten uit de universiteit in São Paolo en blijken goed bestand tegen alle bedreigingen. Misschien zijn deze bijen, die we eerst nog vreesden dankzij B-films als Killer Bees (1974), nu onze redders in nood.

Bijenfestivals met aandacht voor Colony Collapse Disorder zijn er onder andere in Amsterdam ilovebeeing.nl en Utrecht facebook.com/bijenfestival.