MISTÉRIOS DE LISBOA

Een half jaar geleden nog zou mistérios de lisboa zijn laatste film zijn, maar d’oude meester Raoul Ruiz is alweer aan de slag met een nieuw project. En daarnaast ook nog met een Chileense theaterversie van zijn 5,5 uur durende mistérios de lisboa, dat EYE gelukkig in de Nederlandse bioscopen uitbrengt. In een verkorte versie, dat wel.

Vrije geesten doen niet aan categorisch denken en de Chileense filmmaker Raoul Ruiz (1941) heeft net als Jean-Luc Godard altijd gulzig de conventies uit alle uithoeken van de cinema gebruikt om wonderlijke, fabelachtige verhalen te vertellen. Hij zette ze in en boog ze om naar eigen behoefte. Hij speelde met parallelle werelden in combat d’amour en songe (2000) en filmde schilderijen als levende wezens in klimt (2006) en hypothesis of a stolen painting (1979). En hij speelt als het zo uitkomt nog steeds met klassieke film noir-cameratechnieken als de dutch angle (een scheve camerahoek) waar Carol Reeds the third man (1949) een Oscar voor kreeg en de al even klassieke clair-obscur belichting van scènes. Stilistisch vermomd als barokke kitsch veranderen Ruiz’ melodrama’s in mysteries, en die mysteries vervolgens in filosofische bespiegelingen. Personages worden gedurende het verhaal uit elkaar genomen en weer in elkaar gezet, en nog steeds weten we niet wie we voor ons hebben. Kunst en leven zijn bij Ruiz niet los van elkaar te zien, net zo min als tijden, verhaallijnen en perspectieven. De kijker wordt bekeken, hij staat op afstand van het verhaal en wordt er tegelijk bij betrokken. De klassieke conventies van het verhalen vertellen, kortom, worden door Ruiz met een bulderende lach aan gort geschoten.

Fractals
Niet al z’n films zijn even gemakkelijk verteerbaar — het gedragen la ville des pirates uit 1983 is een flinke kluif — maar dat geldt ondanks zijn lengte niet voor mistérios de lisboa. Ook die begint als een barok en conventioneel negentiende-eeuws kostuumdrama. Maar na het eerste uur duikt de film een ruimte in die bij andere films vaak onzichtbaar blijft. Als bij de meetkundige fractal-figuren waar je steeds verder inzoomt op zich herhalende vormen, duiken we in de geschiedenis van een personage, lopen even mee, ontmoeten een ander personage en duiken daar nog verder mee het verleden in. Verhalen in verhalen in verhalen. Steeds verder raken we verwijderd van de figuur om wie het allemaal draait, de bastaardzoon Joao die op zoek is naar zijn ouders. De kijker wordt meegenomen in een labyrint van valse identiteiten. Of misschien bestaan er geen valse identiteiten. Bedrog is immers ook echt. En dan toch, na al die omzwervingen, verschijnt daar aan de horizon weer de bastaardzoon Joao en lijkt het verhaal rond te zijn.
Door het verleden begrijpen we het heden, geschiedenis is realiteit, lijkt deze verfilming van Camilo Carlos Branco’s beroemde Portugese roman te suggereren. De verrassing is natuurlijk dat we dat heden na de film helemaal niet begrijpen. Niet kúnnen begrijpen ook. Want hadden we niet ook andere personages kunnen volgen? En was het heden dan niet anders uit het verleden tevoorschijn gekomen? Het verhaal speelt in zekere zin met z’n eigen noodzakelijke gebreken door te wijzen op die willekeur van z’n verhaallijnen. Want had het niet net zo goed een ander verhaal kunnen zijn? mistérios de lisboa zou je ook op kunnen vatten als een ode aan dat verhalen vertellen. Het vraagt bewondering voor de halfslachtige maar moedige pogingen om heden en verleden via fictie te begrijpen. Natuurlijk worden de mysteries van Lissabon niet verklaard. Hoe kan het ook anders? We weten niet eens wat die mysteries zijn. We weten alleen dat ze er zijn. Of juist niet? En zijn er geen mysteries. Alleen maar mensen die verhullen.

Ronald Rovers