Mal viver en Viver mal

Elegant vormgegeven tweeluik over destructieve moeder-dochterrelaties onder personeel en gasten van een familiehotel.

“Mijn moeder is een steen”, zegt twintiger Salomé (Madalena Almeida). Haar oma Sara (Rita Blanco) zegt tegen diezelfde moeder, haar dochter dus: “Je bent klinisch depressief. Zo erg dat je zou kunnen worden opgenomen.” Waarop die Piedade riposteert: “Jij maakte me ziek! Wat je het meest in me haat, ben je zelf.”

De Portugese filmmaker João Canijo toont in zijn elegant vormgegeven psychologische drama Mal viver, dat in Berlijn met de Zilveren Beer werd bekroond, de destructieve dynamiek tussen drie generaties vrouwen.

Plaats van handeling is hun familiehotel met zwembad aan de kust: schijnbaar een plek voor zon, vrijheid en ontspanning, al lijkt het gezien de kilte en vijandigheid in de onderlinge verhoudingen soms meer op een met kwellingen gevulde gevangenis.

Canijo werkte bij de totstandkoming nauw samen met zijn cast. Met sommigen werkt hij al sinds zijn eerste films samen. De dialogen in het scenario kwamen voort uit gezamenlijke improvisaties. Samen met cinematograaf Leonor Teles, die eerder in Berlijn een Gouden Beer won voor haar kortfilm Balada de um Batráquio (2016), bedacht hij een stijl met vaak statische totalen die een Hopperiaanse sfeer ademen. Sfeer is belangrijker dan plot.

Mal viver vormt een tweeluik met Viver mal, dat laat zien hoe claimerige, manipulatieve moeders direct en indirect ook de intieme relaties van hun dochters met anderen verzieken. In deze tweede film, die de andere spiegelt, zet Canijo in dezelfde arena nu de gasten van het hotel centraal, die in Mal viver als bijfiguren passeerden. Viver mal is verdeeld in drie hoofdstukken, waarin steeds een ander stel gasten centraal staat, elk gebaseerd op een eenakter van de Zweedse (theater)schrijver August Strindberg, die karakterisering interessanter vond dan plot.

Dat moeders niet altijd warme kloeken voor hun dochters zijn, blijkt uit psychologieleerstukken over het koude-moedersyndroom en de emotioneel afwezige of narcistische moeder, die haar lage zelfbeeld doorgeeft door continue kritiek, verwijten, manipulatie en zelfbeklag. Zo algemeen bekend als het Oedipus-complex is (Freuds psychologische concept dat jongens door ontluikende seksualiteit hun vader als concurrent gaan zien, naar de Griekse mythe over Oedipus die zijn vader vermoordde en zijn moeder huwde), zo obscuur is de vrouwelijke variant daarvan: het Elektra-complex. Bedacht door Jung, om concurrentie tussen moeders en dochters te duiden, naar de Griekse mythe over Elektra die samenspande met haar broer om haar moeder te vermoorden.

Canijo laat dergelijke theorieën onbenoemd, hij legt slechts de symptomen ervan bloot. De herkenbaarheid van zijn ambivalente, licht opgeblazen naturalisme, dat zowel een kwelling is als een lust voor het oog, intrigeert. Reflectie op een maatschappij waarin dit negatieve zelfbeeld van vrouwen wordt gevoed ontbreekt. Maar je gaat het je vanzelf afvragen.