Louis Theroux: My Scientology Movie

Waarom is Scientology voor filmmakers keer op keer interessanter dan pakweg de nieuwe dieetgoeroe van Jennifer Aniston? De aan­trek­kingskracht op sterren natuurlijk. Wat die willen, volgens Hugh B. Urban van Ohio State University, "is spirituele goedkeuring voor hun rijkdom en levensstijl".

Door Ronald Rovers

Waar denkt u aan bij Scientology? Tom Cruise. John Travolta misschien. Maar Elizabeth Moss, Peggy Olson uit Mad Men? Of Beck? Giovanni Ribisi? De lijst van beroemde volgelingen van het evangelie van L. Ron Hubbard is lang, maar onvolledig. Zoals veel onbekend is over de organisatie die haar praktijk een jaar geleden door het VARA-programma Rambam kritisch bekeken zag, maar die haar vastgoedportefeuille ongehinderd uitbreidt met een groot pand aan de Amsterdamse Wibautstraat.
Grip krijgen op Scientology is moeilijk. Door het Parijse Hof van Cassatie werd de organisatie in oktober 2013 schuldig bevonden aan "georganiseerde fraude" maar de Belgische rechter besloot in maart dat er te weinig bewijs is om het een criminele organisatie te noemen. Alex Gibney’s gelauwerde documentaire Going Clear uit 2015 was op basis van getuigenissen niettemin erg kritisch over de cultuur van misbruik en intimidatie. De MindHead-sekte uit de Eddie Murphy-komedie Bowfinger (1999) stak er de draak mee, net als South Park en The Simpsons. Paul Thomas Anderson dook in de mechanismen van de organisatie in zijn Amerikaanse requiem The Master (2012). En nu is er Louis Theroux: My Scientology Movie. Waar Gibney het groter aanpakte met een breed historisch perspectief en analyse van de spirituele claims uit Hubbards boeken, koos tv-maker Louis Theroux voor een kleinschaligere en persoonlijkere aanpak, maar baseerde zich net als Gibney op getuigenverklaringen.

Tom Cruise
Waarom blijft Scientology fascineren? De buitenwacht fascineert het omdat iemand als Tom Cruise een aanhanger is. Tom Cruise fascineert het om iets wat de Amerikaanse hoogleraar Hugh B. Urban van Ohio State University zo omschreef: "Het is een geloof dat goed past bij de persoonlijkheid van sterren. Heel individualistisch. Het beweert je ultieme macht over je geest, persoonlijkheid en lot te verschaffen. Het individu is uiteindelijk zijn eigen god. En dan de rijkdom. Meer geld hebben sterren niet nodig. Wat ze wel nodig hebben, of in ieder geval willen, is een of andere spirituele goedkeuring voor hun rijkdom en levensstijl. Scientology is een religie die zegt dat het prima is om rijk en beroemd te zijn. Sterker nog, het zijn bewijzen van spirituele groei."
Een religie die individualisme en bezit als bewijzen ziet van goddelijke zelfontplooiing. Waar je je persoonlijke verlichting kunt kopen met een contract dat miljarden jaren geldig is en dat — anders dan bij de concurrentie — meerdere levens en wedergeboorten dekt. Die stelt dat je uiteindelijk je eigen god bent. Niet gek dat Scientology in de VS ontstond. Het sluit naadloos aan bij de ideologie van het kapitalisme. Hubbard zag het belang van sterren als instrumenten van evangelisatie meteen al. In 1955 richtte hij ‘Project Celebrity’ op en nog altijd zijn er de ‘Celebrity Centers’ die heel bewust gebruikmaken van de aantrekkingskracht van beroemdheden.

Theta 7
Wat kost zo’n contract voor eeuwig zieleheil? Afhankelijk van iemands vrijgevigheid kan hij of zij een hogere graad van verlichting bereiken, uitgedrukt in Theta’s. Een Theta 7 als Tom Cruise betaalt ergens tussen een half miljoen en twee miljoen dollar, al doneert een gefortuneerd boegbeeld als hij ongetwijfeld meer. Het gemiddelde lid betaalt iets tussen de tien- en zeventigduizend dollar, vooral voor het verplichte studiemateriaal. Het zijn schattingen die in Theroux’ documentaire door ex-leden genoemd worden, onder wie Marty Rathbun, voormalig hooggeplaatst lid van de Sea Org, het elitecorps van de kerk.
Die hoge investering is een van de redenen waarom mensen moeilijk loskomen van Scientology, mochten ze dat willen. Vertrek betekent dat het geld net zo goed verbrand had kunnen worden. Mocht dat mensen niet weerhouden, zoals The Simpsons in de Scientology-parodie The Joy of Sect lieten zien, dan is er de zachte en harde hand die mensen binnenhoudt en het feit dat na jarenlang lidmaatschap elk aspect van iemands leven door Scientology bepaald wordt. Vriendschappen met buitenstaanders verdwijnen, werk raakt verweven met de organisatie, relaties met andere volgelingen bloeien op. Vertrek betekent dat men een heel nieuw leven op moet bouwen.

Gehaaid
My Scientology Movie, dat voorzag Theroux in 2002 al toen hij voor het eerst stoeide met het idee om een film over de organisatie te maken, heeft het euvel dat veel kritische boeken en films over Scientology hebben: bewijs is moeilijk te vinden. Het zijn allemaal verhalen uit de tweede hand. Maar ook verhalen uit de eerste hand vormen een probleem. Zelfs als FBI-agenten binnen zouden vallen bij Scientology, zegt iemand in de documentaire, en zelfs als ze zouden zien dat er iemand mishandeld wordt, dan zou die persoon verklaren dat de mishandeling op eigen verzoek plaatsvindt. Dat maakt vervolging bijna onmogelijk. Van die nood maakte Theroux een deugd. Op advies van Rathbun en andere ex-leden voert hij reenactments op van trainingssessies die, mits ze kloppen, laten zien hoe intimiderend de organisatie te werk gaat.
Theroux’ documentaire was een veroordeling bij verstek geworden als Scientology zich had weten te beheersen. Maar daar heeft de organisatie chronisch moeite mee. Het treiteren van critici — aangeduid als ‘suppressive persons’ — is al sinds jaar en dag actief beleid. Fair game heet dat in het handboek. Staat Theroux ergens met Rathbun voor de camera te praten, duiken aan de overkant van de straat een man en een vrouw op die hén beginnen te filmen. Of verschijnen twee mannen die om Rathbun heen gaan staan om hem verbaal te vernederen, een techniek die men ‘squirelling’ noemt. De naam van de organisatie noemen ze nooit, waardoor juridisch weinig ondernomen kan worden. Zo gehaaid is men wel. Maar als Scientology echt slim is, laat de kerk niks meer van zich horen. De scènes waarin Theroux ergens buiten L.A. voor de zoveelste keer met een camera buiten een ommuurde vestiging staat waar verder niks bijzonder gebeurt, waren compleet overbodig geweest als Scientology niet steeds iemand naar buiten had laten komen om de filmmaker weg te jagen.
De volgende test dient zich al aan. De vader van Scientology’s grote leider David Miscavige, door verschillende ex-leden beschuldigd van mishandeling, schreef een boek over zijn zoon. De titel: Meedogenloos. Scientology, mijn zoon David Miscavige en ik. Op 3 mei verschijnt het boek, ondanks pogingen van Scientology om publicatie tegen te houden.