INQUIÉTUDE

Inquiétude. Angst, twijfel, bezorgdheid. De Portugese cineast Manoel de Oliveira snijdt als gebruikelijk existentiële thema’s aan. Hij neemt er de tijd voor in dit literaire drieluik, en waarom ook niet. Geduldig en met oog voor detail wikkelt hij de verhalen af, van oud naar jong en van de dood naar onsterfelijkheid. Gemaakt met liefde voor de filmkunst.

Het grote Catherine Deneuve-retrospectief deze zomer heeft mij maar matig kunnen overtuigen. Belle de jour, Belle maman, Belle Catherine, alleen maar mooi is zo saai. En bovendien kom je er moeilijk mee weg bij een regisseur als Manoel de Oliveira. Bij hem dien je jezelf te redden met verbeeldingskracht, met iets onbeschrijfbaars. Je moet boven jezelf uitstijgen. Zoals Marcello Mastroianni in Voyage au début du monde (1997), achter in de auto gezet om schier eindeloos te praten en te peinzen. Maar Deneuve in O convento (1995), onderdeel van het retrospectief, maakt een pijnlijk misplaatste indruk. De timing, de blik, de toon, het is het allemaal net niet. Ze acteert te nadrukkelijk en legt het daarmee af tegen de overige spelers in deze wonderschone film. De ware ster in O convento is Leonor Silveira, zonder haarlak en alomtegenwoordig ego. Zij is al jaren de oogappel van De Oliveira en opnieuw te zien in de tweede episode van zijn driedelige film Inquiétude. Hierin speelt zij de prostituee Suzy, "poor Suzy", zoals haar minnaar haar steevast noemt.

Knipoog
Manoel de Oliveira (1908) is naast een toegewijd wijnboer nog altijd een productief regisseur. Sinds 1981 maakt hij vrijwel jaarlijks een film, gesteund door zijn vaste producent Paulo Branco. Hoeveel of hoe weinig mensen hij ook kan bekoren, hij gaat zijn eigen gang en zodoende maakt Inquiétude net als bijvoorbeeld Party (1996) een ongedwongen indruk. Je houdt ervan of niet. De Oliveira’s dialogen gaan vrijwel allemaal over de diepere zaken des levens en verlangen van de kijker inzet en betrokkenheid. In ruil daarvoor geen filosofisch gewichtigdoenerij maar inzicht, en waar nodig wat gekkigheid.
"Maak jezelf van kant", buldert een oude, beroemde geleerde tegen zijn zoon aan het begin van de film. Want, zo volgt in het soms al te statische schouwspel, de dood brengt onsterfelijkheid. En de vrouw brengt leven; wat dan weer genoeg stof oplevert om de volgende twee hoofdstukken mee te vullen. De drie delen van de film zijn geheel verschillend van karakter en worden ogenschijnlijk terloops met elkaar verbonden. Met een knipoog naar het surrealisme eindigt het eerste stuk in het theater, alwaar Suzy en haar medeprotagonisten de fakkel overnemen. In het Oporto van de jaren dertig ontvouwt zich vervolgens een melodrama waarin troost geput wordt uit een bijna vergeten sage over de Moeder van de Rivier (ook mannenharten kunnen breken, is de boodschap), het slotstuk van de film. En zo brengt De Oliveira wel degelijk lijn aan in de film, die uiteindelijk met een cirkelbeweging langs oud en jong over dat ene mysterie gaat: het leven.

Details
Het eerste deel is gebaseerd op het toneelstuk ‘Os imortais’ van Helder Prista Monteiro, de overige delen op de novellen ‘Suzy’ van António Patrício en ‘Mãe de um rio’ van Augustina Bessa-Luís. De bewerkingen worden filmisch interessanter naarmate de film vordert en er meer beweging en buitenopnamen aan te pas komen. Naast Silveira zijn ook de overige spelers goed op hun plaats, zoals José Pinto als de oude geleerde die uiteindelijk brult als een bange, verwarde leeuw.
"Details kunnen voor mij betekenen wat het leven voor anderen betekent", vertelt de vriend van Suzy’s minnaar. Ook de film kent prachtige details, zoals het subtiele verschil tussen twee vrijwel identieke scènes in het laatste deel. Allereerst is er Irène Papas, op zich al een leeftijdloze verschijning, die als de Moeder van de Rivier via een droge rivierbedding de bergen komt uitgelopen. Haar duizendjarige leven loopt ten einde, vergeten en verlaten als zij is. Plots krijgt zij bezoek van een wanhopig meisje uit het dorp, die het duizendjarige leven overneemt. Wanneer zij op dezelfde plek als Papas de bergen uitkomt, is de camera net iets meer naar de grond gericht. Het water stroomt nu onder haar voeten door, zij is tenslotte de nieuwe Moeder van de Rivier.

Jeroen Lok