Herr Bachmann und seine Klasse

Een uitzonderlijke documentaire over het laatste jaar van een onconventionele leraar en zijn klas vol kinderen met een migratieachtergrond wordt een tijdscapsule voor een vol en veranderend Europa. Een van de meest indrukwekkende films van het jaar.

Herr Bachmann und seine Klasse begint als bij bakkerij Yilmaz het licht aangaat. Als de zon opgaat achter de moskee. Als de bus op weg naar het Duitse industriestadje Stadtallendorf stopt bij de Vltavastraat en een groepje schoolkinderen instapt. Terwijl zij weer indutten wordt het licht. Anderen gaan te voet naar school en halen bij Yilmaz nog even een versgebakken simit, zo’n Turkse bagel met sesamzaad.

We zijn nog maar een paar beelden de documentaire in die filmmaker Maria Speth (1967) gedurende zes maanden in 2017 draaide op een Hessische openbare school, maar we zijn al een hoop over de klas van meester Bachmann te weten gekomen. De meesten van zijn leerlingen wonen ver van school – ongeveer zo lang reizen als het duurt om een broodje te bakken.

Als ze op school aankomen gaan ze opmerkelijk stil de klas in. Toch moeten ze met z’n allen nog een keer naar buiten en weer naar binnen, verklaart een lijzige stem off screen: eentje van hen heeft gepraat. Dan pas draait de camera naar de man die daar onderuitgezakt zit met een AC/DC-shirt over z’n hoodie en een zwarte beanie op z’n hoofd. Niet je prototype leraar. Hij lijkt een beetje op Red Hot Chili Peppers-bassist Flea zoals hij daar op z’n stoel heen en weer zit te draaien.

Tafel verliefd op gitaar
Het is de moeite waard om bij deze beelden stil te staan, omdat ze zo veel zeggen over de drie-en-een-half uur die zullen volgen en die voorbij zullen vliegen als een zucht. Vol weemoed, en vol hoop. Zo’n beetje als het leven zelf, als je er niet af en toe bij stilstaat. In principe volgde Speth (bekend van de speelfilms In den Tag hinein en Madonnen en documentaire 9 Leben over jongeren die op straat leven) de methode-Frederick Wiseman: ergens lang draaien, en dan nog langer monteren. De camera is de spreekwoordelijke vlieg op de muur, de editor (in dit geval Speth zelf) is degene die van al dat ogenschijnlijk doelloze heen en weer zoemen muziek maakt.

Herr Bachmann is net zoals z’n hoofdpersoon veel gestructureerder en gelaagder dan op het eerste gezicht lijkt. Dat komt omdat je in eerste instantie al genoeg hebt aan het leren kennen van al die verschillende kinderen, met al die verschillende nationaliteiten en culturele achtergronden. Ze zijn tussen de twaalf en veertien jaar oud, volgend jaar gaan ze naar de middelbare school, maar de meesten van hen spreken niet voldoende Duits. Ook voor Dieter Bachmann is het een veelbetekenend jaar: als het zomer wordt zal hij met pensioen gaan. De tijd van een dag is de tijd van een semester is de tijd van een loopbaan. En gedurende de film zal het ook de tijd van een stad worden.

Speth kende Bachmann al jaren voordat ze besloot een film in en met zijn laatste klas te draaien. Hij is een docent zoals we allemaal wel hadden willen hebben, en die we allemaal wel zouden willen zijn. Streng en rechtvaardig, maar geen heilige. Iemand die door zijn beschouwende natuur en levenservaring van elke les een gesprek en van elk gesprek een les weet te maken, die absurdistische verhalen vertelt over een tafel die verliefd wordt op een gitaar om hun fantasie te prikkelen en hun woordenschat te trainen. Gitaren zijn er overal in de klas, elke dag wordt er muziek gemaakt, Bachmann schrijft liedjes met lesstof erin verstopt, en als ze geluk hebben slaat hij even de eerste akkoorden van Deep Purple’s ‘Smoke on the Water’ aan. Dan is iedereen weer bij de les. Dit is de echte school of rock.

Arbeidsmigranten
Gaandeweg maakt Speth de cirkels wijder. De Duitse geschiedenis komt de lessen binnen, en de camera gaat op zoek naar de restanten van de munitiefabriek die de nazi’s in Stadtallendorf bouwden, waar dwangarbeiders in barakken werden ondergebracht die later zijn omgebouwd tot woningen voor arbeidsmigranten. Zo wordt de film een tijdscapsule en een spiegel voor Duitsland en voor de Duitse geschiedenis, en tegelijkertijd ook voor Europa als geheel: een fort dat vergeet dat het sinds mensenheugenis een migratiecontinent is.

Herr Bachmann geeft een gezicht aan al die leraren die allemaal op hun eigen manier een Bachmann zijn en toont iets wat veel ouders tijdens het thuisonderwijs gedurende de pandemie pas echt zijn gaan zien: de klas is zo veel meer dan een leslokaal. Het is een huiskamer waar kinderen over zichzelf leren praten en denken. Waar het misschien nog wel meer gaat om het in een sociale context leren functioneren dan om de woordjes die ze moeten leren. Waarin communicatie boven taal uitstijgt. De miniportretjes van de leerlingen zijn verrukkelijk, liefdevol, vaak ontroerend. Het gevolg van lang kijken, wat een voelend kijken wordt, waarin maskers wegvallen. Dit is in al z’n trefzekere bescheidenheid en invoelendheid een van de meest indrukwekkende films van het jaar.

Veelzeggend is het moment waarop Bachmann de klas over folklorefiguur Tijl Uilenspiegel vertelt, de dwaas die mensen een spiegel voorhield, waarin volwassenen een lelijke wereld zagen, en kinderen een mooie, omdat kinderen (nog) zichzelf zijn. Hij is ook zo’n Uilenspiegel natuurlijk, iemand die lak heeft aan veel, maar niet aan eerlijkheid.