Heimat ist ein Raum aus Zeit

Het boosaardige Duitse geschiedenismonster

Met het bijna vier uur durende Heimat ist ein Raum aus Zeit duikt documentairemaker Thomas Heise in honderd jaar geschiedenis van zijn familie. Duits-Oostenrijkse geschiedenis, dus aan drama’s, tragedies, gruwelijkheden en absurditeiten geen gebrek.

Duitsland in de twintigste eeuw is een van de meest beladen plekken waar de geschiedenis als een dolle huishield. Miljoenen families waren er de speelbal van wisselende politieke waandenkbeelden. Tot die categorie hoort de familie Heise. We zouden misschien nooit van deze familie hebben gehoord als de in 1955 in Oost-Berlijn geboren toneelschrijver en film- en radiomaker Thomas Heise zijn familiegeschiedenis niet had uitgeplozen in de documentaire Heimat ist ein Raum aus Zeit. Daarin haalt Heise zijn familiegeschiedenis naar boven tegen de achtergrond van het Duitsland van de twintigste eeuw. De filmmaker baseert zich op persoonlijke documenten als brieven, dagboeken en foto’s, maar ook op oude interviewfragmenten met familieleden.

De film begint in 1912 met een in voice-over voorgelezen fragment uit een schoolopstel van Heise’s toen veertienjarige opa Wilhelm. ‘Oorlog is verschrikkelijk’, schrijft de pacifistische jongen in zijn opstel. Twee jaar later breekt de Eerste Wereldoorlog uit en wordt die constatering bittere werkelijkheid. Het opstelfragment zet de toon voor de film, waarin het Duitse verleden een loodzwaar stempel drukt op de familie. Heise’s opa studeert Duits, wordt docent en trouwt in 1924 met een Oostenrijkse Joodse vrouw, met wie hij twee zonen krijgt. De ellende slaat toe als de nazi’s aan de macht komen. Opa wordt om zijn huwelijk met zijn Joodse vrouw ontslagen en de Oostenrijkse familie van zijn vrouw uitgemoord. Opa en zijn gezin overleven de oorlog ternauwernood in Duitsland. Na de oorlog kiezen zij voor een leven in Oost-Duitsland. De intellectuele familie gelooft in de communistische toekomst van de DDR, maar Wolfgang, een van opa’s twee zonen en vader van de in 1955 geboren Thomas, botst als filosofiedocent op kleingeestige communistische apparatsjiks. Een Stasi-rapport meldt verontrust dat Wolfgang bezoek krijgt van buitenlanders en dat zijn vrouw zich nogal ‘exclusief’ kleedt.

De beknopte biografische feiten doen geen recht aan Heimat ist ein Raum aus Zeit, waarin de Grote Geschiedenis voortdurend als een boosaardig monster op de deur van de familie beukt. De film, vol zwart-witbeelden van verlaten landschappen, troosteloos verval en treinen – waar zouden die naar verwijzen? – eindigt met een reflectie op de gevolgen van de Val van de Muur. Het einde van de DDR bracht vrijheid, maar ook werkloosheid en bij veel Oost-Duiters het gevoel dat zij tweederangsburgers zijn. Heise noemt 1989 “een ramp”. Met die tegendraadse opvatting staat hij stevig in zijn familietraditie: “Mijn familie bood altijd verzet tegen superieuren, ongeacht het regime. Het knalde altijd, er was altijd weerstand.”