ENRON: THE SMARTEST GUYS IN THE ROOM

Het schandaal rond energiegigant Enron is het onderwerp van een perfecte en spannende documentaire.

Toen filmmaker Alex Gibney het boek over het Amerikaanse Enron-schandaal las, zag hij parallellen tussen de manier waarop de Enron-top alles bij elkaar verzon en de manier waarop sciencefictionmakers hun verhaal aaneen fantaseren. Het boek is geschreven door een van de klokkenluiders van het schandaal, Bethany McLean, en zij vertelt, naast oud-werknemers en andere betrokkenen, haar verhaal in de documentaire.
Energiegigant Enron was na de geboorte in 1987 favoriet op de beurs. In 2001 bleek dat de cijfers over de waarde van het bedrijf onjuist waren, er volgde een onderzoek en de boekhouding bleek door de papierversnipperaar te zijn gehaald. In 2002 werd Enron failliet verklaard. Gibney begint zijn film met fictie, door een scène waarin een man in zijn auto zichzelf door het hoofd schiet. Het is John Clifford Baxter, vice-voorzitter van Enrons raad van bestuur, en eindverantwoordelijk voor de strategie van het bedrijf. Het volgende beeld is dat van twee imposant blinkende wolkenkrabbers in Manhattan, van waaruit Enron handelde. De camera draait om zijn eigen as en de gebouwen heen, terwijl een stem ons toefluistert: "What are they building in there?" Het is het begin van een weergave van de ondergang van Enron, in sneltreinvaart. Gibney toont beelden van de rechtszaak en neemt ons mee naar de jeugd en de privé-levens van topmannen Kenneth Lay, Jeff Skilling en Andy Fastow.

Kaarsen
Vraag voor Gibney is continu: hoe heeft dit kunnen gebeuren, en wie is verantwoordelijk geweest? Enerzijds legt hij de schuld duidelijk bij de directie. Hoe slecht Enron er ook voor stond en hoe weinig er ook klopte van de cijfers, Lay slaagt erin zijn personeel te laten geloven dat alles voor de wind gaat. Vanaf zijn podium spreekt hij ze toe: "You did it again!" De werknemers klappen en Lay glundert.
Anderzijds stelt Gibney de werknemers zelf verantwoordelijk. De handelaren lieten willens en wetens de elektriciteitscentrales in Californië platleggen om zo de koersen te beïnvloeden. "Laat ze maar kaarsen gebruiken", horen we Enron-werknemers tegen elkaar grappen in bandopnames. En in commentaar op de bosbranden in de staat: "Burn baby burn!" Waarom deden de handelaren mee aan Enrons vuile spelletjes, vraagt Gibney zich af. "Waren het de hoge bonussen of kon het bedrijf de zwartste kant van mensen stimuleren?" Waarschijnlijk het laatste, vertelt hij ons als hij het experiment van Milgram aanhaalt, het schoolvoorbeeld van hoe een normaal mens zijn moraal los kan laten als hem iets opgedragen wordt.
Het is fascinerend om te zien hoe glashard Lay, Fastow en Baxter liegen. Gibney laat ons dat op indrukwekkende wijze zien. Zelfs in de rechtszaal zien we Baxter met zelfingenomen gezicht de rechter van repliek dienen. De film laat haarfijn en in volle vaart zien hoe Enron te werk ging, en is door geluid- en beeldmateriaal van vergaderingen en telefoongesprekken een perfect en spannend geheel. Het telefoongesprek waarin een analist aan Skilling vraagt hoe het toch kan dat er nooit kloppende balansen van het bedrijf zijn spant de kroon. "You, you, you… asshole", horen we Skilling zeggen.

Lotte de Wit