El botón de nácar (Patricio Guzmán over)

Water is het beginpunt voor het bijzondere documentaire-essay El botón de nácar van Patricio Guzmán, de nestor van de Chileen­se documentaire. Door vanuit het water naar zijn land te kijken, heeft hij een verrassend perspectief gevonden.

Door Mariska Graveland

Chili is zijn intieme band met de zee verloren, beweert Patricio Guzmán in zijn poëtische documentaire El botón de nácar. Chili is een land dat de oceaan eigenlijk ontkent. Het heeft geen maritieme geschiedenis en veel plaatsen in het smalle langgerekte land aan de Stille Oceaan zijn in het binnenland gebouwd en niet aan de kust. Dat heeft invloed op de manier waarop de Chilenen naar de wereld kijken.
De documentaire sluit toevallig mooi aan bij het recent gepubliceerde boek Water van René ten Bos, die onderzoekt hoe onze wantrouwige relatie tot de zee zich al eeuwenlang weerspiegelt in ons denken: de zogenaamde geofilosofie. Mensen zoeken liever vaste grond op dan het ongrijpbare water, ook mentaal. Patricio Guzmán (1941) zegt in een Brussels hotel: "Daar ben ik het absoluut mee eens. Dat boek zou ik heel graag willen lezen. Het hele denken van de eerste bewoners van Zuid-Chili is gebaseerd op water: hun wegen, hun eten, hoe ze leven, hoe ze zich verplaatsen in het water — ze zijn allen goede zwemmers. De noordelijke bewoners van Chili hebben van oudsher een hechtere band met de bergen en hebben helemaal geen relatie met de zee. In het zuiden kennen ze waterpret, maar hoe meer je naar het noorden gaat, hoe meer er met angst en beven naar water wordt gekeken."
Water wordt in Guzmáns documentaire voorgesteld als iets wat je kunt bewonderen maar waar je ook bang voor kunt zijn. Of als iets beschermends en geruststellends, zoals wanneer de regen op een zinken dak tikt, een geluid waar Guzmán zelf fijne herinneringen aan heeft. Maar gaandeweg de film wordt duidelijk dat de zee ook dienst heeft gedaan als begraafplaats voor de politieke dissidenten die door de junta uit vliegtuigen zijn gegooid.

Patricio Guzmán

Meegesleurd
Ook Guzmán heeft mede daardoor een moeizame relatie met de zee. "Ik ben zelf bang voor water: ik kan niet zwemmen. Ik heb wel ontzettend veel respect voor de zee, die ik bewonder om zijn kracht en de invloed die hij op ons heeft. Ik hou van de oceaan, maar alleen van een afstand, hij moet niet te dichtbij komen. Een van de belangrijkste redenen dat ik in mijn film het water wilde onderzoeken was een gebeurtenis uit mijn verleden: een klasgenoot van mij is ooit meegesleurd door de zee. De oceaan is zo immens, je kijkt vanaf de Chileense kust naar tienduizend kilometer water, verder is er niets. Dat is zo overweldigend en beangstigend."

Paarlemoeren knopen
Naast veel mooie bespiegelingen knoopt El botón de nácar (‘de paarlemoeren knoop’) op subtiele wijze de uitroeiing van de inheemse Patagonische bevolking aan de moorden op de politieke gevangenen onder de junta van Pinochet in de jaren zeventig. Guzmán doet dat door twee knopen op wonderbaarlijke wijze aan elkaar te verbinden: de knoop waarmee de native Patagoniër Jemmy Button in de negentiende eeuw werd gekocht door een Engelse kapitein, en de knoop van de jas van een verdronken politiek dissident. Die knoop is later teruggevonden op een stuk treinrails dat aan de dissident was bevestigd om hem in zee te verzwaren. "Die twee knopen vormden de basis van mijn film. Ik las over Jemmy Button in Patagonië, over kapitein FitzRoy die de arme man na betaling van een knoop meenam naar Engeland, en ontdekte dat precies eenzelfde soort knoop anderhalve eeuw later is gevonden op die treinrails." Zo is de film een meanderend en toch coherent verhaal geworden over uitroeiing, zowel van de eerste bewoners van Chili als van de politieke gevangenen onder de junta. "Het zijn dezelfde verhalen. De hele oorspronkelijke bevolking van Zuid-Chili is tegenwoordig gereduceerd tot twintig personen. Tragisch."

Astronomen
En dan voert Guzmán in zijn geraffineerde vertelling ook nog een aantal astronomen op in de extreem droge Atacamawoestijn, die ook weer verknoopt blijken te zijn met de oorspronkelijke bewoners van Patagonië. Ook de astronomen zien de oceaan als iets wat je niet los kunt koppelen van het leven, als een medium tussen de kosmos en de mens, ideeën waar Guzmán ook in zijn vorige film Nostalgia de la luz al aandachtig naar luisterde. "Ik vond het heel belangrijk dat ik Chili kon laten zien vanuit astronomisch perspectief. Ik werk zelf heel intuïtief, ik denk niet veel na over de dingen die ik film, ik doe alles op gevoel. Ik wil aan het publiek overbrengen hoe ik de dingen beleef. Magische verbeelding vind ik belangrijker dan feitelijk onderzoek, ik film echt van binnenuit. Toch voel ik me verwant met wetenschappers zoals de mensen die in de Atacamawoestijn het heelal bestuderen en eigenlijk ook het imaginaire opzoeken. Bij astronomie komen natuurlijk veel wiskundige termen kijken, maar we spreken toch dezelfde taal. Ook al deel ik hun kennis niet, onze ideeën en opinies komen wel op een bepaald punt samen."
Guzmán is eigenlijk een soort archeoloog, op zoek naar tastbare restanten van het verleden, zoals de knopen, de treinrails, en al die kleine sporen van mensen die verdwenen zijn. "Niet alle restanten zijn echt in mijn film. Sommige scènes heb ik geënsceneerd, zoals die waarbij ik met de camera heel dicht bij de grond een aantal sporen volg in een ondiepe baai. Ik zag het als een spel om te kijken in hoeverre ik sommige sporen zelf kon creëren."

Verward
Zijn baanbrekende documentairetrilogie Battle of Chile (La batalla de Chile, 1975-1979), over de opkomst van de junta in de jaren zeventig, was militant en feitelijk. Nu is Guzmán minder bezig met directe feitenoverdracht, en is hij al lang geleden een meer poëtisch pad ingeslagen. "In het begin van de dictatuur moesten de turbulente gebeurtenissen heel duidelijk uitgelegd worden, ik moest laten zien hoe de feiten lagen. Pas later kon ik meer afstand nemen, ook letterlijk — ik woon inmiddels in Parijs. Hoe groter de afstand, hoe duidelijker ik de situatie in Chili zie. Als je er te veel bovenop zit, zie je het niet meer. Ik begrijp nu beter hoe bang de Chilenen zijn voor de toekomst. Mensen zijn compleet in de war maar kunnen er niet de vinger achter krijgen. Chilenen gaan heel moeizaam om met het verleden. Je hebt mensen die het verleden zijn ‘vergeten’ en mensen die veel dichter bij het verleden staan, maar niet precies weten wat er is gebeurd, en daardoor nog banger, bezorgder en verwarder zijn."
Guzmán zelf ontvluchtte zijn land in 1977 met het beeldmateriaal van Battle of Chile onder de arm. De cameraman van Battle of Chile is daarna verdwenen ("Misschien is hij wel in zee gegooid"), wat ook Guzmáns nieuwe documentaire een extra persoonlijke urgentie geeft. "Het is heel interessant om films te maken over een pijnlijk verleden, dat maakt me niet triest maar verrijkt me juist."