Charlotte

Deze geanimeerde versie van Charlotte Salomons levensverhaal valt in het niet bij haar autobiografische meesterwerk Leben? oder Theater?, waarop het grotendeels is gebaseerd. Moge het helpen de roem van het origineel te vergroten.

We waren allebei al bekend met de Joods-Duitse Charlotte Salomon (Berlijn, 1917 – Auschwitz, 1943) voordat we deze animatiebewerking zagen. Feline werd in 2002 omvergeblazen door een tentoonstelling van Salomons levenswerk Leben? oder Theater? (1942) in het Joods Museum in Amsterdam, dat eigenaar is van de ruim achthonderd geschilderde tekeningen. En KEES bekeek het integrale kunstwerk op de museumsite, waar het wordt gepresenteerd inclusief de beschreven doorzichtige tussenbladen en de door Salomon in de tekst genoemde muziekstukken, die gelijktijdig kunnen worden beluisterd.

Bovendien kenden we allebei Frans Weisz’ indrukwekkende verfilming van Salomons levensverhaal uit 1981, die eveneens Charlotte heet, plus zijn latere documentaire Leven? Of theater? (2012), vernoemd naar haar in de kunstgeschiedenis unieke meesterwerk.

Leben? oder Theater? wordt wel ‘de eerste graphic novel’ genoemd, vanwege z’n verhalende karakter, kadergebruik, en integratie van tekst en beeld. Vaak wordt bovendien de filmische inspiratie benadrukt, waarnaar Salomon ook in het werk zelf verwijst. Zoals Weisz zei in radioprogramma De avonden: “Het is een storyboard, waarin ze alles heeft gedaan om zonder de techniek van een camera toch het leven in beeld te brengen.” Soms tekende Salomon mensen zelfs beeldje voor beeldje, bijna zoals in filmstroken.

Leven
De stap naar animatie lijkt in die zin klein. En deze Charlotte kon rekenen op een sterrencast voor de stemmen, met in de Engelse versie (die wij zagen) Keira Knightley en voor de eveneens op de blu-ray opgenomen Franse versie Marion Cotillard, die samen met Xavier Dolan allebei ook als uitvoerend producent optraden, naast een indrukwekkende rij bijrolspelers.

Die betrokkenheid van beroemdheden heeft ongetwijfeld te maken met Salomons tragische levensverhaal, dat ook in geanimeerde vorm onvermijdelijk treurig stemt, en de nobele wens haar bijzondere oeuvre een grotere bekendheid te verlenen – die het niet alleen als historisch document, maar vooral als kunst verdient.

Helaas is Knightley nogal vlak. En helaas geldt dat voor de hele animatie. Er moesten natuurlijk keuzes gemaakt worden om uit het enorme werk een film van anderhalf uur te destilleren. Maar in hun poging het verhaal behapbaar te houden, hebben de Canadese regisseurs Éric Warin en Tahir Rana de interessantste aspecten opgeofferd: de persoonlijkheden van Salomon en haar grote liefde, Alfred Wolfsohn.

Eerste Wereldoorlog
Zangleraar en ex-WO1-soldaat Wolfsohn (in Weisz’ Charlotte met verve geportretteerd door Derek Jacobi) was een larger than life persoon, die Salomon intellectueel aanmoedigde, als een soort goeroe overweldigde met zijn theorieën over kunst, leven en dood, en haar eerste geliefde werd. Salomon tekende pagina na pagina vol met Wolfsohns gezicht, soms tientallen op één bladzijde, omgeven door de monologen die hij afstak. Hij is verreweg de grootste aanwezige in Leben? oder Theater?, maar speelt in deze Charlotte maar een bescheiden rol, als een vriendelijke bekende, die haar inderdaad een intellectueel zetje geeft en haar eerste romance betekent – en dat was het dan.

Salomon zelf was, zowel in haar autobiografische zelfportret als volgens mensen die haar kenden, een zeer gesloten jongvolwassene, schuchter, koppig en naar binnen gekeerd. “Ze was buitengewoon zwijgzaam”, zou Wolfsohn later schrijven, “en kon de muur die ze om zichzelf heen had opgetrokken niet doorbreken.” Artistiek gezien bleek ze een sluimerende vulkaan: de honderden gouaches van Leben? oder Theater? stroomden uit haar als een explosie van creativiteit, toen ze eenmaal Berlijn was ontvlucht naar de schijnbare veiligheid van de Côte d’Azur. Alsof de dood haar op de hielen zat – en dat was ook zo.

Deze geanimeerde Salomon is echter open, warm en hoogstens een enkele keer geïrriteerd. Door het uitzonderlijke en moeizame van haar karakter af te schaven, valt ook veel van het gevoel weg dat in haar werk schuilt: haar getergde innerlijk, vechtend met haar demonen, dat ze met expressionistisch vuur alleen op papier naar buiten kon brengen.

Zoals Judith Herzberg schreef in haar dagboek vanaf de set van Weisz’ Charlotte, waarvan zij coscenarist was: ‘Ik weet dat elke poging een extreem gedrag weer te geven, hier dus de passiviteit [van Charlotte Salomon], altijd door alles en iedereen wordt aangevochten. Er is een sterke, bijna onontkoombare trek naar het maken van gemiddelden.’

Tweede Wereldoorlog
Dat de film meer aandacht geeft aan het opkomend nazisme dan Salomon deed in haar werk, valt te verdedigen. En tot op zekere hoogte ook dat de makers evenveel, zo niet meer aandacht hebben voor haar tweede liefdesverhaal, met een andere Joodse vluchteling aan de Côte d’Azur: ze werd zwanger van hem en ze trouwden en dat was tenslotte het einde van haar leven en dus ook de film. Maar ook deze geliefde, die in Leben? oder Theater? een veel kleinere rol speelt (en door Salomon in een brief ‘een hol vat’ werd genoemd), mist als personage eigenheid.

In Leben? oder Theater? hebben Salomons demonen uiteindelijk minder te maken met het heersende antisemitisme dan met de suïcidale neigingen in haar familie. De animatie toont dit, zelfs met nadruk en drama, en maakt toch nergens Salomons eigen mentale lijdensweg voelbaar. Ook hier zijn de ruwe kanten weggepoetst, ten gunste van een toegankelijke vertelling en beeldtaal.

Het lijkt op een misplaatste knieval voor een jonger publiek, maar de makers noemen het toch echt een animatiefilm voor volwassenen en producent Julia Rosenberg initieerde de film nota bene omdat Salomons originele kunstwerk op haar dertienjarige zelf zo’n indruk had gemaakt.

Theater
Dat de beeldtaal niet is gebaseerd op Salomons gouaches is op zich begrijpelijk: het is moeilijk voorstelbaar hoe die geanimeerd hadden kunnen worden (al namen de filmmakers wel Salomons gewoonte over blauw te gebruiken in plaats van zwart). Bovendien zou dat gebotst hebben met Salomons schilderingen zelf, die als zichzelf in de film zijn opgenomen – wat op zich goed werkt. Alleen zijn ze zo veel mooier en interessanter dan de rest van de animatie, dat je eigenlijk liever alleen maar haar schilderijen zou willen zien, vergezeld van de muziekfragmenten en teksten die zij er zelf bij heeft geschreven – wat schijnbaar precies is wat Delphine en Muriel Coulin hebben gedaan in hun Charlotte Salomon, la jeune fille et la vie (2023), met stemmen van Mathieu Amalric en Vicky Krieps; een film die wij helaas nog niet hebben kunnen zien.

Ook Weisz gebruikte opnames van Salomons werk in Leven? Of theater?, naast interviews met betrokkenen, archiefmateriaal en fragmenten uit zijn eigen eerdere Charlotte. Die documentaire, die de essentie van haar kunstwerk vanuit verschillende kanten probeert te benaderen, blijft een superieure filmische sleutel tot Leben? oder Theater?.

Wel kon de geanimeerde Charlotte de onthulling verwerken die Weisz in zijn documentaire deed, maar, vanwege een belofte aan Charlotte’s ouders (die de oorlog in Nederland overleefd hadden), in zijn eigen Charlotte nog had moeten verzwijgen. En die ik hier op mijn beurt verzwijg, omdat ik verwacht dat het voor veel lezers toch nog een spoiler zou zijn – omdat Charlotte Salomon nu eenmaal, ondanks alle tentoonstellingen en bewerkingen, nog altijd niet zo beroemd is als ze verdient.

Charlotte is nu verkrijgbaar op blu-ray (distributie: The Searchers). Charlotte Salomons Leben? Oder Theater? is integraal te bekijken, inclusief vertaling en muziekfragmenten, op de site van het Joods Historisch Museum in Amsterdam. Frans Weisz’ Charlotte (1981) is te zien op de Eye Film Player en zijn documentaire Leven? Of theater? (2012) bij NPO Start.