Breaking the Waves

Na de fascisten, criminelen, bedriegers en opportunisten die Lars von Trier in zijn voorgaande films opvoerde, komen in Breaking the Waves louter mensen voor die streven naar het goede en het beste met de wereld en hun medemens voor hebben. Desalniettemin is het de meest tragische film die Von Trier tot nu toe maakte. En de mooiste.

Uit het zeer diverse oeuvre van Von Trier blijkt dat hij zich graag en veelvuldig het erfgoed van de cinema ten nutte maakt. Niet alleen toont hij zich schatplichtig aan voorgangers als Alfred Hitchcock en Orson Welles, maar vooral lijkt hij geïnteresseerd in de beoefening der genres: horror (Epidemic), film noir (The Element of Crime, Europa), soap (The Kingdom) en nu, met Breaking the Waves, het melodrama. The Kingdom kan nog begrepen worden als een parodie op een genre, maar Breaking the Waves zeker niet. Von Trier eerbiedigt de wetten van het melodrama, maar weet tegelijkertijd de grenzen op te rekken die er aan gesteld worden.

Spirituele krachten
Breaking the Waves is een diep tragisch verhaal, een intense liefdesgeschiedenis waarin emoties naar behoren alle ruimte krijgen. Het is het verhaal van Bess, een wat labiel en naïef meisje dat is opgegroeid binnen een strenge religieuze gemeenschap op het Schotse platteland. Ze trouwt met Jan, ouder, wereldlijker en werkzaam op een booreiland. Na de bruiloft moet Jan terug naar zee, Bess achterlatend in radeloos verlangen. Elke dag bidt ze tot God dat hij hem bij haar terugbrengt. Jan krijgt tijdens zijn werk een ongeluk en keert tot zijn nek toe verlamd terug naar huis. Hij is bang dat Bess niet in staat zal zijn haar gewone leven weer op te pakken en vraagt haar een andere minnaar te nemen. Ze weigert, maar Jan maakt haar wijs dat hij beter zal worden als zij hem over haar avonturen vertelt en zo zijn fantasie voedt en levensdrift stimuleert. De vluchtige seksuele contacten met vreemden maken Bess diep ongelukkig maar ze houdt vol en gaat steeds verder, in een diep geloof dat ze Jan zal kunnen redden. Wat ook op wonderbaarlijke wijze gebeurt.

De relatie tussen geloof en liefde, de religieuze beleving die liefde is, het lijden en de opoffering, het zijn thema’s die die andere Deen, Carl-Theodor Dreyer, zijn leven lang heeft uitgedragen in zijn films. Liefde beschouwde hij als de krachtigste emotie die we kennen, een emotie die bijzondere, spirituele krachten met zich meebrengt. Bess herinnert aan een personage in Dreyers Ordet, Johannes, een geestelijk onderontwikkelde jongeman die denkt dat hij Jezus Christus is. Zijn schoonzuster, die in het kraambed gestorven is, weet hij door de kracht van zijn geloof tot leven te wekken. Ook Bess is een buitenstaander met een eigen, persoonlijke geloofsovertuiging en sommigen zeggen dat ze niet goed bij haar hoofd is. In de film wordt een verband gesuggereerd tussen Jans letterlijke wederopstanding en de kracht van haar liefde en geloof.

Waar bij Dreyer het lijden echter een consequentie is van kwade krachten in de geest van de mens, gaat Von Trier in Breaking the Waves uit van het goede in de mens. Kwaadwillendheid komt er niet aan te pas. Mensen hebben het goede met elkaar voor, handelen met de beste intenties, maar door misrekening en ongeluk is het lijden onafwendbaar.

Groezelige tinten
Von Trier heeft dit thema vormgegeven in een stijl die ongeveer tegengesteld is aan die van Ordet, en die herinnert aan The Kingdom: reportage-achtig door de uit de losse hand (van Robbie Müller) gedraaide camera, grofkorrelig, grauw en flets van kleur. Alleen bij de aankondiging van een nieuw hoofdstuk in de film zijn er mooie plaatjes te zien, beelden die nog het meest doen denken aan bewegende schilderijen in prachtige, onwerkelijke kleuren. Alsof de blik van God op het Schotse landschap neerdaalt.

Dergelijke tegenstellingen zijn alom aanwezig, alles heeft een keerzijde. Tot welke krachten liefde en geloof de mens ook in staat mogen stellen, Bess’ liefde voor Jan is ook een zelfvernietigende obsessie en geloof is ook verstikkend en onrechtvaardig. De opoffering en goedheid van Bess is ook uit te leggen als onnozelheid of naïviteit. Tegenover de kracht en zuiverheid van de liefde staan de groezelige tinten en de weinig romantische scènes waarin die gestalte krijgt. Liefde en geloof zijn ondanks de spirituele connotaties zaken die op zeer aardse en lichamelijke wijze worden voorgesteld. Zelfs het hoekige en grillige camerawerk lijkt niet te passen bij een emotioneel en meeslepend drama, noch bij de strenge en stijve gemeenschap waarin dat zich afspeelt.

De stijl van de film mag in eerste instantie wat ongepast of onaantrekkelijk aandoen, goedbeschouwd is het een geniale vondst. Niet zozeer de stijl op zichzelf, maar juist het gebruik ervan voor dit verhaal. De reportage-achtige cameravoering laat geen ruimte voor vals sentiment. De beige tinten geven perfect het jaren zeventig-gevoel weer; de grofheid van het beeld de tastbare en weinig verheven realiteit, en de grauwsluier het deprimerende en geïsoleerde bestaan in een achtergebleven gehucht. Breaking the Waves is een melodrama in de beste zin van het woord; ontroerend maar nooit sentimenteel, tragisch zonder dramatisch te zijn.