Bonhoeffer

De jonge Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer raakt betrokken bij een plan om Hitler te vermoorden. Gebaseerd op feiten en ficties.

Voor ieder van ons is het de vraag of we in tijden van nood het lef hebben om ons te verzetten. In de Verenigde Staten gaan machtige advocatenkantoren door de knieën voor het nieuwe regime door te weigeren de grondrechten van mensen te verdedigen. Wat in oktober nog ondenkbaar was, is nu realiteit. Toch zijn er in elke strijd mensen die zich wel tegen een overmacht durven te verzetten.

Dietrich Bonhoeffer is een jonge Duitse theoloog die in 1930 naar New York vertrekt om te studeren aan het Union Theological Seminary. Hij raakt bevriend met medestudent Frank Fisher en bezoekt de Abyssinian Baptist Church in Harlem. Het racisme waarmee Fisher dagelijks wordt geconfronteerd, zo toont Bonhoeffer, is bepalend voor Bonhoeffers denken en gevoel voor rechtvaardigheid. Terug in Duitsland gelooft hij aanvankelijk niet dat de invloed van de nazi’s zo sterk is gegroeid sinds hij naar New York was vertrokken. Die naïviteit verdwijnt snel.

Het is de vraag hoe onverschrokken Bonhoeffer in werkelijkheid was, maar in Todd Komarnicki’s film is hij onwrikbaar. Hij inspireert anderen om zich te verzetten en naar christelijke waarden te handelen. Niet iedereen interpreteerde het christendom zoals Bonhoeffer: de Duitse bisschop onder wie hij diende, wist niet hoe snel hij achter de nazi’s aan moest marcheren. Bonhoeffer noemde dat ‘goedkope genade’: wel de mond vol hebben van christelijke waarden, maar ondertussen achter fascisten aanlopen en jezelf boven anderen stellen.

Over Bonhoeffer is de laatste jaren het een en ander te doen geweest. Precies dat idee van ‘goedkope genade’ is nota bene door enkele auteurs van het oerconservatieve Amerikaanse ‘Project 2025’ gekaapt om er Democraten mee om de oren te slaan. De auteur van Bonhoeffers biografie vergeleek Biden op sociale media met Hitler.

Als je het waarheidsgehalte van gebeurtenissen in de film wilt achterhalen, is online genoeg materiaal voorhanden. Wat hierboven staat over zijn studietijd in Harlem klopt, maar Bonhoeffer is naar verluidt niet operationeel betrokken geweest bij het plan om Hitler te vermoorden. In de film is hij dat wel. Hij werd er overigens wel voor gearresteerd door de nazi’s en na twee jaar gevangenschap geëxecuteerd.

De film presenteert Bonhoeffer als een onverschrokken held. Iemand die geen angst kende, totdat hij later in gevangenschap het naderende einde echt onder ogen moest zien. In werkelijkheid waarschuwde Bonhoeffer dat elke notie van een heldere morele overtuiging een illusie is. Hitler vermoorden was noodzakelijk, maar hij beschouwde het tegelijk als een moreel verwerpelijke daad waarvoor hij boete moest doen en vergeving moest vragen.

De film toont wel iets van die twijfel wanneer Bonhoeffer gevangen zit, maar die momenten worden volledig overschaduwd door de daadkracht en verbetenheid die hij in andere scènes toont. Toch hoeft de film niet alleen feiten te laten zien om die ene cruciale vraag te stellen die elke vraag over de kwaliteit van de vertelling overstijgt: hoe kun je als christen niet de morele verantwoordelijkheid voelen om je te verzetten tegen fascisten?