1985

De Bende van Nijvel trekt diepe sporen in de levens van twee jeugdvrienden die in de jaren tachtig bij de Belgische Rijkswacht gaan. In de boeiende misdaadthriller-serie 1985, over een door corruptie verziekt staatsapparaat, staat het menselijk drama centraal.

De jaren tachtig waren een tijd van koude oorlog, van Reagen en Gorbatsjov, de muur en antikruisrakettendemonstaties. Zoals rechtenstudent en dj Vicky (Mona Mina Leon) het op de illegale Brusselse zender verwoordt is het leven oneindig veel complexer dan kiezen tussen twee kampen: “Tussen links en rechts, goed en kwaad, hoofd en hart.”

Dat grijze gebied vormt de inzet van de achtdelige Belgische tv-serie 1985, in combinatie met het onverwerkte collectieve trauma dat de Belgische samenleving nog altijd met zich meedraagt vanwege de nooit opgeloste, brute aanslagen van de Bende van Nijvel, die 28 slachtoffers maakten bij voornamelijk roofovervallen op supermarkten. De serie speelt zich af tussen 1981 en 1987, met 1985 als epicentrum: het bloedigste jaar.

Samen met de jeugdvrienden Marc (Tijmen Govaerts) en Frank (Aimé Claeys) vormt Vicky het van het platteland afkomstige driemanschap dat in de serie centraal staat. Terwijl Marc en Frank in de Belgische hoofdstad hun carrière starten in het conservatieve bolwerk van de Rijkswachtskazerne, studeert Vicky – zus van Frank en ook bevriend met Marc – aan de overkant van de straat met een studentenbeurs aan de progressieve Vrije Universiteit Brussel (VUB). Frank is een boomlange, niet al te snuggere, sportieve knul met een kapsel dat het donkere equivalent is van Iceman uit Top Gun (1986). Hij wil naar Groep Diane, de elite interventie-eenheid van het korps. Bonenstaak Marc is meer een denker die als speurneus in zijn element is. Zijn overleden vader had een reputatie bij de Rijkswacht, maar welke precies, dat is de vraag.

De drie fictieve levens zijn verweven met een boeiende visie van de makers op de ware gebeurtenissen rondom de Bende van Nijvel en de vermeende betrokkenheid daarbij van leden van de Rijkswacht, extreem-rechts, ministers en de doofpot daaromtrent. Scenarist Willem Wallyn is dan ook buitengewoon goed ingevoerd in de materie: als kabinetsmedewerker verdiepte hij zich voor een parlementaire onderzoekscommissie in de Bende van Nijvel. Net als Vicky studeerde hij begin jaren tachtig rechten aan de VUB tegenover de Rijkswachtkazerne en werkte hij als dj voor de vrije radiozender FM Brussel.

Roze balletten
Elke aflevering is gebouwd rond een historische brute overval of liquidatie, die soms met behulp van archiefbeelden in perspectief wordt gezet. Zo komen ook andere spraakmakende misdrijven van destijds in beeld die verband leken te houden met de Bende, zoals de dubbele liquidatie van een communist en diens vriendin in de Herdersliedstraat in Anderlecht, de ‘zelfmoord’ onder verdachte omstandigheden van de extreem-rechtste leider Paul Latinus en de Pinon tapes: geluidsbanden afkomstig van een Brusselse psychiater wiens ex-vrouw ‘roze balletten’ oftewel seksfeesten voor hooggeplaatste figuren zou organiseren.

Uit de spannende puzzel ontspint zich een web waaruit een rechtsstaat naar voren komt die van top tot teen door corruptie is bevuild. Als morele gids door het labyrint dient de bestaande Herman Vernaillen (Peter van den Begin), een integere majoor bij de Rijkswacht die door sabotage van zijn meerderen een omgekeerde carrière maakt, vanwege zijn hardnekkige zoektocht naar antwoorden rond de Bende. Zijn tegenhangers zijn de eveneens bestaande corrupte (ex-)Rijkswachters ‘Dany’ Bouhouch (Roda Fawaz) en Robert Beijer (Guillaume Kerbusch), die sleutelfiguren zouden zijn geweest in de kringen rond de Bende van Nijvel. In 1995 werden beiden veroordeeld voor de moord op een diamanthandelaar, die eveneens in de serie wordt aangestipt.

Lege cinema’s
Daarnaast vormen studentenprotesten een decor waarbij Vicky als demonstrant tegenover de jongens als leden van de oproerpolitie komt te staan. De vervijfvoudiging van het collegegeld die destijds werd doorgevoerd zou een effectieve demper vormen op de toevoer van minder kapitaalkrachtige studenten met communistische sympathieën tot de bovenste echelons van de samenleving.

Het gegeven van twee vrienden die door de loop der geschiedenis tegenover elkaar komen te staan is klassiek. En de linkse zus/vriendin die rechten studeert is wel erg doelmatig. Maar de uitwerking is spannend en vlot verteld met vaak sterke dialogen. Het leukste voorbeeld daarvan is wel de scène waarin Marc voor ’t eerst met z’n vriendinnetje afspreekt in een bioscoop, op haar instigatie. Ze blijken de enige twee in de zaal. Hij werpt een blik op het scherm. “Fan van Hugo Claus?”, vraagt hij. “Nee”, zegt zij: “Van lege cinema’s.” Waarop ze ’t op een potje vrijen zetten.

Voor de dynamische uitwerking in fletsbruine jaren-tachtigtinten en zachtgeel peertjeslicht tekenden regisseur Wouter Bouvijn en cameraman Wim Vanwijnsgenhoven. Zij bewezen zich eerder als kundige orkestratoren van stemmig misdaad-drama met de door Carice van Houten en Halina Reijn bedachte Nederlands-Vlaamse serie Red Light (2020) over prostitutie.

Orwell
Het menselijke drama staat centraal in deze misdaadthriller over wat er voor een staatsapparaat te winnen valt bij een volk dat in de greep is van angst. En over wat er van een rechtsstaat rest als die het vertrouwen van haar burgers verliest. Niet toevallig komt het kalendercijfer 1985 in de titelsequentie voort uit 1984, dat verwijst naar Orwells klassieker over een systeem van totalitaire controle.

De conclusies over wat je als radertje in zo’n regime vermag zijn dan ook cynisch. Het goede doen – als je al grip hebt op het maken van een keus daarover – wordt niet beloond. 1985 toont de psychologie achter de terreur: hoe je erin meegezogen raakt, niet kunt of wilt zien wat er voor je ogen gebeurt, de durf niet hebt om de waarheid onder ogen te zien of aan het licht te brengen. Dat zegt niet alleen iets over deze hoofdpersonages, maar over de Belgische maatschappij als geheel.

1985 is zeker niet het eerste fictiewerk over de Bende van Nijvel: films als Le bal masqué (Julien Vrebos, 1998) en Niet schieten (Stijn Coninx, 2018) gingen deze makers voor. Maar het is in al zijn complexiteit wel de meest ambitieuze.

1985 is vanaf 11 mei wekelijks om 20.25 uur te zien op NPO3 en in zijn geheel te bekijken via NPOstart.