Ik j’accuse helemaal niemand (maar je kunt je tijd beter besteden)

Alles loopt anders in tijden van COVID-19. Zo ook de uitbreng van Polanski’s nieuwe film J’accuse. Alleen de algemeen heersende opinie rondom de ondertussen omstreden film verrast niet: we laten ons verdomme niet opleggen wat we wel en niet mogen kijken en moeten de man toch absoluut van zijn kunst blijven scheiden, zoals donderdagochtend drie Nederlandse filmmakers in de Volkskrant verklaarden. Wat mij betreft is dat de saaiste mening die we erop na kunnen houden.

Kleine opfrisser: Roman Polanski is de regisseur van onder meer Chinatown en Rosemary’s Baby die zijn vrouw Sharon Tate verloor aan de gruwelijke Manson-moorden. Dezelfde Polanski wachtte zijn berechting voor de verkrachting van een minderjarige in Amerika niet af en nam de benen naar Europa, om daar gewoon weer films te maken. In de jaren daarna beschuldigden meer vrouwen Polanski van seksueel misbruik maar dat heeft de productiviteit van deze maker nooit in de weg gestaan.

Even doorspoelen naar 2019. J’accuse veroorzaakt slechts geringe controverse bij de première op het filmfestival van Venetië en wint daar de Grand Jury Prize (de tweede prijs van het festival). Nadat de film in Frankrijk in première ging, laaide een golf van protest op, maar ook dat mocht de pret niet drukken – anderhalf miljoen verkochte kaartjes later won Polanski bij de Césars (de Franse nationale filmprijzen) ook nog de prijs voor Beste Regie.

Dan wordt bekend dat de film door Cinéart ook in Nederland uitgebracht zal worden. De distributeur zag echter ook de protesten in Parijs tijdens de uitreiking van de Césars en voelt aan dat de sterren niet gunstig staan voor een reguliere release. Men besluit tot een enkele vertoning, en die context te geven door er een debat omheen te organiseren, zoals in het Amsterdamse debatcentrum De Balie. Door het verbod op openbare filmvertoningen door de coronacrisis kon ook dat plan niet doorgaan en dus werd besloten de film via Picl aan te bieden en via Balie TV een gesprek over de hele kwestie te voeren.

De inhoud van zowel dat gesprek als het oordeel van drie filmmakers in een artikel in de Volkskrant viel mij nogal tegen. De geldende mening bleef: Polanski is een briljant kunstenaar en natuurlijk heeft de man een verleden. Maar hey wie niet? En trouwens, ik bepaal zelf wel wat ik kijk.

Kortom: censuur is stom en kunst staat los van de maker.

Laten we het eerst even over die censuur hebben. De keuze van een distributeur om een film wel of niet uit te brengen heeft vooral een financieel motief. Besluiten om een film niet uit te brengen heeft niets met censuur te maken. Dat argument laten we dus voor wat het is. Dan het tweede: staat kunst los van de maker? Dat is natuurlijk geen exacte wetenschap. Het antwoord op die vraag is altijd een individuele keuze van de toeschouwer.

Sinds de #MeToo-beweging in 2017 hebben we een radicale herwaardering gezien van de positie en behandeling van vrouwen in de entertainmentindustrie (en de samenleving in het algemeen). Het is niet verwonderlijk dat reeds bekende verhalen over het gedrag van machtige mannen in de industrie weer opduiken en opnieuw worden onderzocht, zoals het verleden van Polanski. Denk ook aan de pedofilie-beschuldiging aan het adres van Michael Jackson, het grensoverschrijdende (masturbatie)gedrag van komiek Louis C. K. of de manipulaties op de set van DAU door regisseur Khrzanovsky. We wisten hier al van, we hebben er in ieder geval wel eens iemand over horen fluisteren. Maar pas in het licht van MeToo drong tot veel mensen door dat dit gedrag écht niet meer kon.

Maar werden er ook consequenties aan verbonden?

Die vraag gaat verder dan rechtszaken en boetedoening. In het briljante What Do We Do with the Art of Monstrous Men? beschrijft Claire Dederer haar liefde voor de films van Woody Allen en haar worsteling hiermee in het licht van zijn relatie met zijn stiefdochter en de aan zijn adres geuite beschuldigingen van seksueel misbruik door Dylan Farrow. De crux van het stuk is haar eigen positie als vrouwelijke maker: want wat mag Allen wel wat Dederer zelf niet mag? Wordt zij (als vrouw) gehouden aan een andere morele standaard dan hij?

Dat is wat mij in deze situatie het meest heeft verrast: onze onwil om allerlei darlings uit de geschiedenis los te laten, zelfs in het licht van MeToo, zelfs met de nieuwe kennis over de morele disbalans in de entertainmentindustrie (en, natuurlijk, de maatschappij in het algemeen). Die verrassing heeft er vooral mee te maken dat ik persoonlijk het werk van deze mannen niet meer los kan zien van hun daden. Elk Jackson liedje herinnert me aan de gebroken levens van de jongens die zijn pad kruisten, elke grap van Louis C.K. herinnert me aan de carrières van de jonge vrouwen die hij heeft getorpedeerd om zijn seksuele escapades geheim te houden.  Elke film van Polanski doet me denken aan de minderjarige vrouwen die hij heeft misbruikt. Ik kan simpelweg niet meer genieten van deze kunst.

Dit is mijn mening. Geen censuur. Ik kies ervoor om de kunst niet los van de kunstenaar te zien en dat is voor mij geen verlies. Het geeft juist tijd en ruimte om ondergewaardeerde makers te leren kennen die in de (financieel gemotiveerde en veelal door machtige mannen gerunde) industrie veel minder plek kregen. Er zijn zoveel fantastische filmografieën om in te duiken, maar ik ga zelf beginnen met die van Claire Denis, Andrea Arnold, Kelly Reichardt en Lynne Ramsey. Of iets minder Engelstalig: Kira Muratova, Agnès Varda, Naomi Kawase.

En als je dat wil, kan je beginnen bij het lijstje vrouwelijke filmmakers dat ik al eens voor de Filmkrant samenstelde (dat hier te vinden is). Ons kijkgedrag heeft invloed op wat er gemaakt wordt. En door wie. De entertainmentindustrie is en blijft een financieel gedreven aangelegenheid. Dus als we meer films kijken van (en zo geld geven aan) vrouwelijke filmmakers, aan stemmen die zelden te horen zijn, dan zullen er meer van die stemmen komen.

Dat is de keuze die ik als kijker, als filmliefhebber, als vrouw maak.

Volkskrant Kan de nieuwe film van de omstreden Roman Polanski wel zomaar worden vertoond? Drie Nederlandse filmmakers geven hun mening