Ophef over ‘documentaire’ van RTL is wel/niet terecht

De ophef was groot toen vorige week bekend werd dat op een school in Veenendaal ‘undercover’ leerlingen werden ingezet voor het maken van het tv-programma Klasse. Vooral documentairemakers veroordelen de werkwijze, zoals afgelopen zondag in een ingezonden brief in de Volkskrant. RTL betreurt eventueel gemaakte fouten maar vindt ook dat de omroep wordt veroordeeld op basis van valse aannames.

De serie Klasse is gebaseerd op het populaire Amerikaanse tv-programma Undercover High. Hierin worden 20-plussers met een getroebleerd schoolverleden op een school geplaatst en daar gevolgd. Docenten en andere leerlingen weten niets van hun eigenlijke identiteit, totdat die wordt onthuld in de laatste aflevering. Ook in de Nederlandse versie, gemaakt door producent Vincent TV voor RTL, zou dit het geval zijn. Tijdens de opnames kregen leerlingen echter argwaan en checkten de social media-profielen van de nieuwe klasgenoten. Ze werden ontmaskerd en het land was te klein. Het regende opiniestukken in de kranten en zelfs onderwijsminister Arie Slob bemoeide zich er tegenaan.

Afgelopen zaterdag publiceerde de Volkskrant een ingezonden brief ondertekend door elf prominente documentairemakers, waaronder initiatiefnemers Peter en Petra Lataster, Peter Delpeut en Digna Sinke. Zij noemen de werkwijze “onethisch” en het resultaat “sensatiebelust infotainment”. RTL wordt onzorgvuldig handelen verweten en de ondertekenaars stellen dat “goede documentaires …. kunnen schuren, confronteren, kwetsen, ontroeren, maar mogen niet op bedrog en misleiding gebaseerd zijn”.

John Appel, maker van onder andere Zij gelooft in mij en een van de ondertekenaars, neemt het woord “bezoedeling” in de mond. “Dit gaat echt over een grens. Als documentairemaker kun je een ontmoeting tussen twee mensen arrangeren die anders misschien niet had plaatsgevonden. Maar hier zijn nepleerlingen, acteurs zelfs, ingezet met een bepaald doel. Dan hou je mensen een leugen voor in het kader van ‘het doel heiligt de middelen’. Leerlingen en docenten zijn bedonderd. Maar er is ook een ethisch probleem richting de kijker. Als ik weet dat alles gescript is en ik eigenlijk naar een reality show kijk, kan ik me daarbij neerleggen. Maar hier wordt gedaan alsof ik een authentiek inkijkje krijg. En dat is dus niet zo.”

De ondertekenende documentairemakers vrezen dat de on-transparante werkwijze van Vincent TV hen het werken moeilijker zal maken. “In tegenstelling tot jaren terug hebben mensen sowieso al meer argwaan”, vertelt Appel. “Vaak lukt het me nog wel door veel praten om mensen mee te krijgen. Mijn goede naam helpt ook. Maar het gaat niet vanzelf. Mensen denken wel drie keer na als ze overal om zich heen verhalen horen met de strekking ‘eens maar nooit weer’.”

Medeondertekenaar Ester Gould (A Strange Love Affair With Ego) deelt Appels angst. “Met Sarah Sylbing werk ik aan een soort vervolg op Schuldig waarin we de kansenongelijkheid in het onderwijs behandelen. Wij zijn in gesprek met meerdere scholen in Amsterdam Noord en ik vrees dat wij last krijgen van deze affaire. Maar het ergste vind ik dat de makers er met de term ‘documentaire’ vandoor gaan. Want dit is geen documentaire. Het is een tv-format, het is infotainment. Ik ben geen grote moralist en vind niet dat er harde regels zijn waar een documentaire wel of niet moet voldoen. Maar je bent als maker je eigen moreel kompas. Je moet goed omgaan met mensen. Documentaires maken gaat over vertrouwen en mensen recht doen.”

Waar zowel Appel als Gould over vallen is dat RTL in publieke reacties niet oprecht spijt heeft betuigd. “Ze stellen alleen dat het jammer is dat het mislukt is”, volgens Gould. “Het morele gesprek gaan ze niet aan, dat slaan ze over. Ik heb inmiddels clipjes gezien van het Amerikaanse format en dan denk je niet meteen: dit is duivelse televisie. De bedoelingen zijn misschien zelfs best correct. Maar dan moet je dat wel uitleggen. En het geen documentaire noemen.”

Kim Koppenol, de RTL-woordvoerder die ook namens Vincent TV spreekt, voelt zich door de kritiek tekort gedaan en stelt dat “er in de hectiek veel is verdraaid”. “Er wordt gezegd dat we met acteurs werkten, scripts en verborgen camera’s maar dat is niet waar. Alleen de ware leeftijd en achternaam van de expertleerlingen – want zo noemen we ze – waren gefingeerd. De enige opdracht was: je bent vier jaar jonger, je komt nieuw hier op school en ga je gang. De camera keek open en bloot mee over hun schouder. De bedoeling was om met deze manier verhalen naar boven te halen die anders niet verteld worden. Een onderzoek heeft eens uitgewezen dat ouders maar zes procent weten van wat er zich afspeelt op school.”

Koppenol heeft op het tijdstip van spreken net een bijeenkomst gehad met de expertleerlingen. Die zijn volgens haar nog steeds positief over het programma, net als leerlingen van de school. Dat documentairemakers een negatieve impact vrezen op hun werk, betreurt ze. “Ook wij maken documentaires, voor Videoland. Wij hebben het genre hoog zitten. Als wij steken hebben laten vallen dan mogen ze ons dat kwalijk nemen, maar we hebben deze serie met zoveel mogelijk integriteit en zorg opgezet. We gaan zeker kijken wat we beter of anders hadden kunnen doen. Ook met de school en de leerlingen gaan we verder in gesprek.”