Valentin Vasijanovitsj over Reflection

Na het dystopische Atlantis (2019) komt de Oekraïense regisseur Valentin Vasijanovitsj nu met het zowaar nog heftigere Reflection, dat onwrikbaar een blik werpt op het begin van de oorlog met Rusland en de horrors in geheime Russische gevangenissen. “Je kan de wonden van traumatische gebeurtenissen niet overwinnen, maar wel accepteren.”

Atlantis (2019) van de Oekraïense regisseur Valentin Vasijanovitsj kwam binnen als een mokerslag. De dystopische film schetste een toekomstbeeld van Oekraïne in 2025, na de oorlog met Rusland, als een getraumatiseerd land in verval. Afgetakelde fabrieken, braakliggend terrein en een kapotgeschoten landschap symboliseren de getarte Oekraïense ziel die weer hoop moet weten te vinden tussen de scherven. Het is een kille film, over lichamen op zoek naar warmte en intimiteit, en over de noodzaak van liefde in de directe nasleep van een oorlog.

Opvolger Reflection (Vidblysk) is bijkans nog heftiger. Dat komt deels omdat de escalatie van de oorlog de film heeft ingehaald. Dat is ook de reden dat distributeur Cherry Pickers de film nu vervroegd uitbrengt in de Nederlandse filmtheaters. Dat gebeurt ook in diverse andere landen, en alle opbrengsten gaan naar de Oekraïense filmmakers.

Vasijanovitsj schetst in Reflection het begin van de oorlog tussen Oekraïne en Rusland in 2014 en de oorlogsmisdaden die op Oekraïens grondgebied zijn begaan door het Russische leger. Zijn hoofdpersonage Serhi (Roman Loetski), een arts uit de centraal-oostelijk gelegen stad Dnipro, trekt naar het front. Als onervaren soldaat wordt hij al gauw door Russische troepen opgepakt en afgevoerd naar een geheime gevangenis. Met een afstandelijke, haast chirurgische blik toont Vasijanovitsj welke verschrikkingen zich daar afspelen. Wat volgt — wanneer Serhi eindelijk weer op vrije voeten is— is een diepgaande meditatie op dit trauma. Op fascinerende manieren spiegelt Reflection de littekens van deze ene man aan die van zijn hele land. Glazen en ruiten worden doorkijkspiegels die de mentale staat van Oekraïne bevragen. Op een veelzeggend moment vliegt een duif — uiteraard het symbool van vrede en vrijheid — zich te pletter tegen de ruit van Serhi’s appartement.

Voor Vasijanovitsj — regisseur, scenarist, cameraman én editor van de film — is dit een filmisch onderzoek naar de manieren waarop de mens leed kan omzetten in iets constructiefs, om net als in Atlantis verder te bouwen aan de toekomst van het land. Dat maakt het een sombere film en, in het licht van de huidige escalatie, ook een enorm confronterende. Toch ademt het ernstige Reflection ook een voorzichtige vorm van hoop, al is het maar omdat een nieuwe, jonge generatie de draad moet gaan oppakken.

Reflection ging in première in de hoofdcompetitie van het afgelopen filmfestival van Venetië. Vasijanovitsj stond destijds journalisten te woord over zijn urgente oorlogsfilm. “Het is een film gebaseerd op ware feiten, op echte verhalen, die zich in de 21ste eeuw afspelen in het hart van Europa. Het is een film over martelingen in geheime gevangenissen, op in beslag genomen Oekraïens grondgebied. Ik moest die inhumane daden blootstellen en delen met de mensheid.”

Lichamen lijken een grote rol in uw werk te spelen. Atlantis ging voornamelijk over warmte. In deze film laat u uw personages ook reflecteren op het menselijk lichaam met de vraag: is het een gevangenis of tempel? Waarom plaatst u deze focus op het lichaam? “Laat ik deze vraag beantwoorden met een grap. Als een lift in een film naar de kelder van een gebouw gaat, hoeft het niet per se te betekenen dat die lift naar de hel gaat. Misschien gaat de lift simpelweg naar de kelder van het gebouw…”

Maar u schuwt metaforen niet. Wanneer de duif tegen het raam vliegt, vliegen de metaforen met hem mee. “Het klopt dat de duif metaforische en symbolische waarde heeft. Het staat voor de ziel van het land, voor de vrijheid. Ik besef me ook dat er een connectie is tussen de crematie van de dode duif en de verbranding van de dode gevangenen in de geheime gevangenis. We kunnen ook stilstaan bij de aanwezigheid van ruiten en glazen in de film. We zien glas als iets fragiels dat zomaar kan breken. Het is een nederig en kwetsbaar materiaal. Tegelijkertijd is het glas dat ons verdeelt. Het is de metaforische scheidslijn tussen de vreedzame wereld en de gruwelijke gebeurtenissen die zich daarbuiten afspelen. Als je goed oplet zie je dat het breken van glas ook het moment inluidt dat ons hoofdpersonage wordt opgepakt en weggevoerd.”

Hoe kwam u op die duif? “Een duif vloog zich echt te pletter tegen een raam van mijn appartement. Dat had een diepe impact op mijn tienerdochter, die me allemaal existentiële vragen begon te stellen over leven en dood. Mijn eerste idee voor Reflection was dus om een film te maken over een tiener die nieuwe dingen over de wereld leert. Terwijl ik dat idee aan het uitwerken was, hoorde ik voor het eerst over die geheime gevangenissen op het bezette grondgebied van Donetsk. Eén van die geheime gevangenis heet Izolyatsia, ‘isolatie’. Die plek was ooit een fabriek voor isolatiemateriaal voor elektriciteitskabels. Daarna was het een kunstgallerie, met dezelfde naam. En nu dus een Russische geheime gevangenis. Ik hoorde over de mensen die daar in gevangenschap werden gemarteld en besloot dat in mijn film te verwerken. Ik wilde mijn hoofdpersonage naar die gevangenis sturen om hem getraumatiseerd terug te laten komen. De rest van de film gaat wel weer over de relatie tussen vader en dochter, maar dan met een man die ook nog met zijn eigen leed moet leren leven.”

Kunt u meer vertellen over de locaties die we in deze film zien? Hoe bent u op deze plekken gekomen? “Ik ben niet alleen een regisseur van fictiefilms, maar ook een cameraman en documentaireregisseur. Locaties zijn dus enorm belangrijk voor me, en ik leg er in het productieproces veel nadruk op. Soms dicteren die locaties ook de richting die het verhaal inslaat. We schoten Reflection in Kyiv, maar het verhaal speelt zich af in Dnipro, voorheen Dnipropetrovsk. De film speelt zich daar af omdat in die stad een groot ziekenhuis is waar veel soldaten van het front naartoe worden gebracht. Daarom werkt het hoofdpersonage ook in een ziekenhuis als arts. Voor de gevangenisscènes gebruikten we een verlaten fabriek buiten de stad.”

Hoe was het voor u om die martelscènes te recreëren? “Ik ga heel bewust met zulke scènes om. Ik wil een soort illusie van afstand creëren voor het publiek, wat ik doe door wijde shots te gebruiken en met mijn camera niet te dicht te komen bij wat op de set gebeurt. Ik denk dat dit het publiek op de een of andere manier helpt om te accepteren dat ze dit leed ook moeten zien, en dat ze samen met de personages deze traumatische gebeurtenissen moeten ervaren. Daarbij wil ik benadrukken dat, ondanks de extremiteit van het leed in de film, ik ook een gevoel van hoop wil overbrengen. Deze film gaat over leren leven met trauma. Je kan de wonden van traumatische gebeurtenissen namelijk niet overwinnen, maar wel accepteren.”

Voelt u zich als regisseur verwant met het beroep van de arts? In de zin dat hij het lichaam kan helen en u de ziel? “Absoluut niet. Mijn doel is niet om zielen te helen, maar om verhalen te delen met een groeiend publiek over de hele wereld. Het is mijn doel om te tonen wat er op dit moment in Oekraïne gebeurt, want we kunnen het ons niet veroorloven om weg te kijken.”

Reflection is vanaf 17 maart te zien in Amsterdam (Rialto De Pijp & Eye Filmmuseum), Apeldoorn (Gigant), Breda (Chassé), Eindhoven (Lab-1), Gouda (Filmhuis Gouda), Haarlem (Schuur), Hilversum (Filmtheater Hilversum), Maastricht (Lumière), Rotterdam (LantarenVenster), Utrecht (’t Hoogt) en Zwolle (Fraterhuis).