IFFR 2025: Quay Brothers over Sanatorium Under the Sign of the Hourglass
‘Als je het weet, herken je Schulz’ sterfdatum’

Sanatorium Under the Sign of the Hourglass
Huiswerk, huiswerk: wat de gebroeders Quay mij opgeven, hebben ze zelf al gedaan. Meer weten over de achtergronden achter hun prachtig idiosyncratische, maar hermetische animatiefilms helpt enorm bij hun toegankelijkheid. “Misschien is het zwendel.”
Twee keer gebruiken de gebroeders Quay het woord ‘huiswerk’ in het gesprek dat ik samen met enkele andere journalisten met ze heb in Venetië, waar hun derde lange animatiefilm Sanatorium Under the Sign of the Hourglass in 2024 in première ging.
De eerste keer is het als een lacherig, afwerend antwoord als ik zeg dat ik graag meer zou willen weten over de historische verwijzingen in hun werk – dan heb ik veel huiswerk voor de boeg, zeggen ze, niet erg behulpzaam. Maar: die verwijzingen zijn er dus wel.
De tweede keer is als ze opnieuw (en net zo enthousiast als toen ik ze in 2013 sprak over hun tentoonstelling in Eye) vertellen hoe ze als twintigers de Poolse film- en theaterposters uit de Oostblok-tijd ontdekten. De Amerikaanse Quays (die zich altijd als twee-eenheid presenteren, zonder voornamen) vonden het prachtig, maar konden, gezien het verschil in culturele en historische achtergrond, niet alles plaatsen. “Het leidde tot allemaal huiswerk.”
Het bevestigt mijn conclusie na die tentoonstelling in Eye destijds: dat er wel degelijk meer betekenis schuilt in hun hermetische werk dan in eerste instantie lijkt. De Quays beginnen met een fascinatie voor historische personen, stijlen en gebeurtenissen, verdiepen zich daar intensief in en verwerken dat tot een idiosyncratische animatiewereld.
Alleen: ze geven de toeschouwer nauwelijks toegang tot de achterliggende ideeën. Zij weten zelf waarschijnlijk heel goed wat die smeltende ijsblokjes betekenen in Street of Crocodiles (1986); wij blijven achter met vragen. En met een extreem sfeervol en bijzonder vormgegeven universum. Wat prachtig is, maar ook onbevredigend. Alsof je van een geïllustreerde dichtbundel alleen de illustraties mag zien.

Bruno Schulz
Street of Crocodiles was een bewerking van een verhaal van de Joods-Poolse schrijver Bruno Schulz, net als Sanatorium Under the Sign of the Hourglass. En hoewel die maar twintig minuten duurde, tegenover de vijf kwartier van Sanatorium, zijn de inhoudelijke overeenkomsten groot.
In beide gevallen is er een raamvertelling waarin een live-action personage in een apparaat kijkt waarin zich een met stop-motion verbeelde wereld bevindt en doolt daarin het hoofdpersonage door een labyrintisch gebouw met een eigen, ontregelende logica. En gelukkig is alles weer, zoals altijd bij de Quays, duister, grauw en troebel. Beide werelden bestaan bovendien ergens tussen leven en dood op een manier die zowel een droom zou kunnen zijn als iets existentieels.
“Toen we begonnen was de verhouding driekwart live-action en een kwart stop-motion”, vertelt de eeneiige tweeling, die zo gemakkelijk elkaars zinnen afmaakt dat het onzinnig wordt bij te houden wie wat zegt. “Maar dat veranderde gaandeweg in ongeveer tachtig procent stop-motion.” Heeft dat te maken met Schulz’ spel met de tijd en de parallelle aanwezigheid van leven en dood, wil een Poolse collega weten, die beter onderlegd is in het werk van haar landgenoot en zo bewijst dat groepsgesprekken ook hun voordelen kunnen hebben. “Dat is zeker zo. Tijdens Street of Crocodiles lazen we voor het eerst Bruno Schulz’ Verhandeling over paspoppen. Dat gaat over de onsterfelijkheid en eeuwige beweeglijkheid van materie, als een dichterlijke verheffing van het alledaagse. En dat is volgens ons precies waar animatie goed in is.”
En daarom dolen we door een geanimeerd sanatorium waar de vader van hoofdpersoon Józef, die in de wereld daarbuiten al overleden is, nog altijd verder leeft, omdat het instituut in een eigen tijdbubbel bestaat – of zoiets, want ik zal niet doen alsof ik het helemaal begreep. Zoals de broers opgewekt opmerken: “Het zou de ingang naar de onderwereld kunnen zijn. Maar misschien is het zwendel en gewoon een oud, vervallen sanatorium.”

Christopher Nolan
De broers hebben negentien jaar aan Sanatorium gewerkt. In de tussentijd kwam nota bene Christopher Nolan op bezoek, die een korte film maakte over hun productieproces met de goed gekozen naam Quay (2015) – alsof de broers inderdaad één zijn. Nolan financierde ook een tournee van hun gerestaureerde kortfilms op 35mm en wilde bovendien investeren in een nieuwe korte film – op voorwaarde dat ze opnieuw op film zouden schieten.
Dat werd The Doll’s Breath (2019), die in 2020 op het IFFR werd vertoond. Maar belangrijker voor het Sanatorium-project was dat er tegelijk in de Rotterdamse tentoonstellingsruimte TENT enkele prachtige decorstukken uit Sanatorium waren neergezet, die het oog van de bezoeker naar binnen trokken tot in die wonderlijk naturalistische en tegelijk expressionistisch vervormde wereld. En dat er oude, voor mij onweerstaanbare stereokijkers stonden, met bijbehorende afbeeldingen. Zo leidden en verleidden de broers het oog naar een andere wereld.
Gestapo-officier
En zo nam je als publiek – wat ik toen nog niet kon weten – een vergelijkbare positie in als de ‘veilingmeester’ in de raamvertelling van Sanatorium Under the Sign of the Hourglass: je kijkt in een ouderwets ogend apparaat, waar zich de raadselachtige stop-motion wereld van de broers vertoont.
En juist over dit moment in Sanatorium willen de broers wel wat prijsgeven. “In die kijkdoos bevinden zich de zeven laatste indrukken van het oog dat erin wordt bewaard. En de datum waarop dat oog elk jaar vloeibaar wordt, is in werkelijkheid de sterfdatum van Bruno Schulz.”
Dat maakt die indrukken dus tot het laatste wat Schulz op het netvlies gehad zou hebben toen hij op 19 november 1942 door een Gestapo-officier werd neergeschoten. Wat wij vervolgens te zien krijgen, via die vloeibaar geworden retina, als de zeven hoofdstukken van Sanatorium Under the Sign of the Hourglass.
“Dat is onderdeel van de documentairelaag in de film,” zeggen de broers, “wat je kan herkennen als je weet dat het zijn sterfdatum is.” Maar als ik opmerk dat ik dat niet wist, maar het wel een verrijking vind, omdat het me meer toegang geeft tot Sanatorium, reageren ze met hun opmerking over ‘huiswerk’ – veel meer willen ze over die documentairelaag niet kwijt.
Wojciech Has
Huiswerk dus: Sanatorium was al eens eerder verfilmd, geheel in live-action, door Wojciech Has, als The Hourglass Sanatorium (Sanatorium pod klepsydrą) – juryprijs-winnaar in Cannes in 1973. Ook raadselachtig, net als het bronmateriaal, maar narratief toch samenhangender en daarmee een zinvolle voorbereiding.
Has voegde aan het einde van zijn film een verwijzing toe naar de Holocaust, maar de Quays zeggen dat hun eigen, betoverend mooie treinscènes daaraan niet refereren. Maar door het noemen van Schulz’ sterfdatum hebben ook zij de schaduw van naziterreur over hun film afgeroepen. En hoewel ze zeggen dat hun animatie te zeer gepland is om beïnvloed te worden door de wereldpolitiek van de afgelopen negentien jaar, zien ze wel een artistiek verband met Schulz’ werk: “Als Józef aan het einde zegt: ‘Ik reis voor altijd op deze trein’, dan is dat het lot van elke hedendaagse vluchteling: om nergens een thuis te vinden.”
Waarbij opgemerkt mag worden dat Drohobytsj, waar Schulz geboren werd en stierf en dat – net als de fictieve locatie in Sanatorium – aan de voet van de Karpaten ligt, zich tegenwoordig in Oekraïne bevindt. Zoals ook te leren valt uit een korte biografische film die de Quays maakten over Bruno Schulz in 2022, toen Polen een ‘Bruno Schulz-jaar’ had uitgeroepen. Naast alvast enkele stop-motion fragmenten en muziek uit Sanatorium krijgen we hier wel historische achtergrondinformatie, van Schulz’ carrière als kunstdocent tot zijn fetisjistische gravures, die ook een echo vinden in hun Sanatorium. Het filmpje staat online en ik zou ten zeerste aanraden het even te kijken voordat je – wat ik eveneens aanraad – Sanatorium Under the Sign of the Hourglass gaat zien.
Hebben de Quays me toch nog geholpen met mijn huiswerk.
Sanatorium Under the Sign of the Hourglass is te zien op IFFR 2025.