Maasja Ooms over Rotjochies

Rotjochies is de enige Nederlandse documentaire in de langefilmcompetitie op IDFA. Maasja Ooms portretteert ontspoorde Nederlandse pubers die op een boerderij in Frankrijk een (laatste) kans krijgen om de weg terug in te slaan. Ooms neemt het voor hen op. “Deze kinderen zijn ook slachtoffers.” Door Jos van der Burg

Praten met Maasja Ooms betekent praten over jongeren in de knel en over de jeugdzorg, omdat dat onderwerp haar enorm raakt. Nu niet meteen afhaken omdat jeugdzorg geen hip onderwerp is en associaties oproept met stroperigheid, bureaucratie, misstanden, machteloosheid en nog een rijtje enthousiasme dovende woorden. Want Ooms heeft zinnige zaken te melden over jongeren in de problemen.

Misschien heeft het te maken met haar achtergrond, zegt ze; haar eerste drie levensjaren bracht ze door in een kindertehuis. “Mijn moeder kon het niet aan. Nee, ik heb geen herinneringen aan die periode, maar het heeft zeker doorgewerkt in mijn leven. Minstens tot aan mijn puberteit vroeg ik me af waarom mijn moeder me had weggedaan. Het bleef knagen, ook al antwoordde ze dat zij het niet aankon, ik beter af was in een kindertehuis en het nog niet bekend was dat dit slecht was voor de hechting van een kind. Deep down had ik toch het gevoel dat ik was weggedaan.”

Ooms verweet het haar moeder niet. Integendeel: “Onbewust plaatste ik haar op een voetstuk. Pas toen een vriendin tegen me zei – ik was begin twintig – dat mijn moeder ook maar gewoon een mens was, zag ik het patroon en haalde ik haar van haar voetstuk af.”

Snelkookpan
Dat Ooms tegen haar moeder opkeek, verklaart ze uit de loyaliteit van kinderen aan hun ouders. Die wordt eerder groter dan kleiner als die er fysiek of mentaal niet zijn. “Juist als iemand ver weg en onbereikbaar is, wordt hij begerenswaardig. Kijk maar naar Alicia. Zij maakte haar afwezige moeder ook groot.”

Alicia is het meisje over wie Ooms twee jaar geleden de aangrijpende documentaire Alicia maakte. Drie jaar volgde ze het meisje, dat in afwachting van een pleeggezin al vanaf haar vijfde in kindertehuizen woonde. De film maakte diepe indruk, ook op jeugdhulpverleners. Een jaar trokken Ooms en producent Willemijn Cerutti met de film langs instellingen en beleidsmakers om het debat aan te zwengelen over de jeugdzorg. Zo ontmoetten ze ook Petra Knol, die op een boerderij in de Franse Morvan ontspoorde Nederlandse jongeren helpt een betere richting in te slaan. “Ze vroeg me of ik een film over haar werk met deze jongeren wilde maken. Op vakantie in Frankrijk ben ik een dagje gaan kijken. Petra had de jongens ingelicht die er toen waren en die grapten al over de rode loper. Ik heb ze uitgelegd dat de film ook over moeilijke en gevoelige zaken zou gaan. We spraken af dat ik eerst vijf dagen zou filmen, waarna we samen zouden beslissen of ik ermee door zou gaan. Als zij wilden stoppen, zou ik het materiaal vernietigen.”

Fiets van een flat
De jongens wilden verder en tussen oktober 2018 en april 2019 volgde Ooms acht weken drie van hen en een meisje dat er later bij kwam. Aan drama en onderlinge conflicten geen gebrek. Ooms noemt het leven op de boerderij een snelkookpan, waarin hulpverlener Petra de soms hoogoplopende spanningen aangrijpt om de jongeren met hun gedrag te confronteren. Het levert aangrijpende en humoristische, maar ook heftige scènes op over pubers die achter hun stoerheid kwetsbaarheid, pijn en verdriet verbergen.

Dat de jongens in Rotjochies, anders dan de filmtitel misschien doet vermoeden, geen Pietje Bells zijn wordt duidelijk uit de gesprekken die zij hebben met Petra. De vijftienjarige Mike (“Dingen die ik heb gedaan zijn wel ernstig ja”) kan zich voorstellen dat mensen denken dat er een steekje aan hem los zit. Zo gooide hij een fiets van een flat; dat die op een voetganger had kunnen vallen, daar had hij even niet bij stilgestaan. En met een verontrustend lachje zegt hij dat vrienden die hem hebben ‘verraden’ dat nooit meer zullen doen. De ook vijftienjarige, beugeldragende Jahlano heeft de guitige uitstraling van een jochie dat geen vlieg kwaad doet, maar ook een andere kant, want hij zat vast voor dealen en iets met messen. Hij is naar de boerderij in Frankrijk gestuurd omdat het thuis met zijn moeder niet meer ging.

De meeste aandacht in de film krijgt Mitchell, wiens tragische levensverhaal we stukje bij beetje te horen krijgen. Zijn vader, zijn enige verzorger, wil hem niet meer thuis hebben, omdat hij rust wil: “Ik ga een beetje aan mezelf denken.” Het levert emotionele scènes op waarin Petra met Mitchell en zijn vader, die geregeld op bezoek komt, analyseert wat er mis is gegaan. Zo bokkig en afwerend als Mitchell in deze gesprekken is, zo openhartig rapt hij over zijn leven (“Van kattenkwaad naar het verkopen van poeder”). Ooms heeft een zwak voor alle jongens, maar het meest voor Mitchell: “Kijk naar zijn oogopslag en luister naar zijn stem en je ziet een gevoelige jongen. Ik begreep meteen de diepte van zijn verhaal.”

Ingesleten patronen
Rotjochies is gefilmd in de fly-on-the-wall-stijl. “Ik ben iemand die schuilgaat achter de camera, zich stilhoudt en kijkt”, zegt Ooms. “Een soort gedragsbioloog, geïnteresseerd in wat er ligt achter wat er gezegd wordt. Die non-verbale communicatie zet ik als het ware om in cinematografie.” Die benadering wil niet zeggen dat Ooms een afstandelijke observator is. “Ik zit vaak in iemands inner circle, waardoor ik veel kan voelen. Ik denk dat dat overkomt in mijn films.”

De spanningen tussen de jongens lopen op als het meisje Sanne op de boerderij komt wonen. De film komt tot een climax als zij en Mike spoorloos verdwenen zijn. Ooms registreert de heftige commotie als de twee weer opduiken. Voor zo’n scène moet je geluk hebben, zegt ze. “Maar ik wist natuurlijk dat ze weg waren en stond paraat voor wat komen ging.”

Het is geen toeval dat Rotjochies begrip kweekt voor ontspoorde jongeren. “Ik begrijp heel goed dat hun gedrag wordt afgekeurd, maar dat is maar één kant van de medaille. Deze kinderen zijn ook slachtoffers. Waarom worden zij altijd als het probleem gezien? Ze worden uit huis geplaatst en moeten aan hun gedrag werken, maar waar ligt nu eigenlijk de oorzaak? Het gedrag van deze jongeren is een signaal dat in hun gezinnen iets is ontspoord. Dat zorgt voor een innerlijk conflict bij deze jongeren. Ze zijn loyaal aan hun ouders, omdat je als kind eigenlijk niet boos kunt zijn op degenen uit wie je bent voortgekomen, maar ze voelen ook woede over hun emotionele of letterlijke verwaarlozing. Voor mij gaat de film over dat innerlijke conflict.”

Ooms pleit voor een verandering in de hulpverlening. “Iedereen zegt altijd dat het kind gezien en gehoord moet worden, maar dat gebeurt eigenlijk niet. Het kind is uit het oog verloren. Het is beter als hulpverleners met kinderen én ouders werken. Hen samen inzicht bieden in ingesleten patronen. En ze moeten vooral niet tegen ouders zeggen dat als ze dit of dat niet doen hun kind wordt weggehaald. Die machtsverhouding is niet goed. Dat kun je met film indringender laten zien dan met papier en woorden.” Lachend: “Ik ben een woordvoerder voor kinderen, maar zonder woorden.”

Rotjochies (Punks) is te zien op IDFA en wordt 25 november om 20.25 uur uitgezonden op NPO2.