IDFA 2017: Maasja Ooms over Alicia

‘Iedereen heeft liefde nodig als een soort levenselixer’

Drie jaar uit het leven van een meisje in een kindertehuis. Alicia, gelesecteerd voor de Nederlandse competitie van IDFA, laat zien hoe ze hunkert naar genegenheid en moederliefde en toch wild van zich af slaat. Aangrijpende observerende cinema die, hoopt documentairemaker Maasja Ooms, aanzet tot actie.

Door Leo Bankersen

Alicia heeft geen geluk. Een jaar na haar geboorte uit huis geplaatst, op haar vierde weer van pleeggezin naar kindertehuis. Op haar negende wacht ze daar nog steeds op nieuwe pleegouders. In de hartverscheurende openingsscène van Alicia probeert iemand haar uit te leggen waarom het zo lang duurt. "Omdat je zo’n speciaal meisje bent." Waarop Alicia, meestal heel stoer maar nu in tranen, protesteert: "Nee, ik ben niet speciaal, ik ben een gewoon meisje."

Wanneer ik regisseur Maasja Ooms ontmoet in het Amsterdamse etablissement De Ysbreeker ben ik benieuwd of zij Alicia een gewoon meisje vindt. "Nee, ze is natuurlijk geen gewoon meisje, maar dat is omdat ze niet op een gewone plek woont. Ik denk dat ze bedoelt: ‘Ik wil ook gewoon een thuis als iedereen’."

"Ik heb zelf tot mijn derde in een kindertehuis gewoond. Het gevoel zet zich dan vast dat het aan jou ligt dat je niet thuis woont, dat er iets met je aan de hand is. Daar wilde ik iets mee doen. Iets wat me ook fascineert is het ongezegde tussen mensen. Wat niet gezegd wordt maar toch zichbaar is, zoals in mijn eerdere film Tussen mensen, over een relatietherapie. Bij Alicia zie je ook zoiets. Met haar onhandelbare gedrag verzwijgt ze iets dat wel heel aanwezig is."

Risico
"De medewerkers van het kindertehuis in Reek, Noord-Brabant, waar ik tijdens de research kwam, wezen me op Alicia. Ze spraken heel bevlogen over haar. Alicia was een meisje dat heel weinig bezoek kreeg, alleen haar moeder zag ze zo eens in de zes weken. Ik wilde eerst met meerdere kinderen werken, maar het was Alicia die me het meest fascineerde. Een krachtig meisje, heel levenslustig, een overlever leek me. Ik kon me voorstellen dat het spannend zou zijn om haar als hoofdpersoon te hebben."

Maar hoe vond Alicia het zelf om drie jaar gefilmd te worden? De stijl is strikt observerend, maar je moet als filmmaker toch een band met haar aangaan, met het risico ook een van de mensen in haar leven te worden die komen en weer gaan. "Zeker. Daarom had ik besloten dat als ik haar ging filmen ik iemand zou zijn die niet meer uit haar leven weggaat. Ik zie en bel haar nog geregeld. Ik denk dat dat belangrijk is voor iemand met zo veel verlieservaring."

"Ik heb me natuurlijk verdiept in kinderen die getraumatiseerd zijn. Een belangrijk ding dat dan bovendrijft is dat die kinderen de regie moeten hebben. Ik heb Alicia bij het filmen altijd het gevoel gegeven dat zij de touwtjes in handen heeft, dat het niet anderen zijn die alles voor haar bepalen. Dan zei ze: ‘Kom Maasja, ik ga koekjes bakken. Dat moet je filmen.’ Ik heb zelf het camerawerk gedaan. Ze kreeg geen filmploeg over de vloer."

Boos
"Het ging ook wel eens mis. Toen ze een jongetje heel hard van een trampoline duwde waardoor die zijn been flink bezeerde viel ik even uit mijn rol als camerapersoon die alles vastlegt. Ik riep: ‘Alicia! Dat kan toch niet.’ Op hetzelfde moment was ik haar kwijt. Ze was heel boos op mij en heeft anderhalve dag niet naar mij gekeken. Grappig genoeg, toen het contact weer hersteld was, leek het of ik wat respect had afgedwongen. Alsof ze die eerlijkheid toch wel waardeerde, al weet ik niet precies hoe dat werkt."

De manier waarop de jeugdzorg de vaak onhandelbare en uitdagende Alicia aan denkt te pakken blijft grotendeels buiten beeld. Net als de reden waarom ze niet terug mag naar haar moeder. "Ik heb aanvankelijk wel geprobeerd dat in de montage helderder te maken, maar gek genoeg werd de film daardoor heel plat. Het spanningsveld is natuurlijk dat Alicia het systeem waarin ze leeft zelf niet begrijpt. Dat word beter invoelbaar als je het ook niet snapt."

Ook de cameravoering en de soundtrack zijn erop gericht om zo dicht mogelijk bij Alicia en haar beleving te komen. "De camera is vaak op ooghoogte van de kinderen, wat ook te maken heeft met mijn herinnering aan mijn eigen verleden. Bij een aantal scènes zie je alleen Alicia in close-up, zoals ze op de gebeurtenissen reageert."

"Ik geloof sterk in het ‘show, don’t tell’ van de observerende cinema. Het fly on the wall-principe. Een interview vind ik iets heel kunstmatigs. Aanvankelijk wilde ik de relatie die Alicia met mij had ook in beeld brengen, maar uiteindelijk heb ik dat toch weggelaten. In die tachtig uur materiaal die ik over drie jaar heb gedraaid zitten veel films, maar uiteindelijk heb ik de relatie met de moeder naar voren gehaald. Dat is voor Alicia een soort levensader."

"Ik heb het altijd ingewikkeld gevonden dat een kwetsbaar meisje de hoofdpersoon van je film is. Ik hoop dat ik erin slaag te laten zien dat Alicia niet schuldig is aan de situatie, dat ze niet als moeilijk meisje wordt gezien maar als meisje dat slachtoffer is van heel veel pech. Dat het begrijpelijk is dat daar zo’n ingewikkeld gedrag uit voortkomt. Dat het wel een krachtig meisje is met veel potentie."

Campagne
Tussen de emotionele uitschieters door toont Alicia zich een pienter meisje met soms opvallende momenten van zelfinzicht. Maar niemand lijkt zich raad met haar te weten. De manier waarop ze van het ene tehuis naar het andere wordt doorgeschoven wekt een indruk van enorme machteloosheid. Producent Cerutti Film is van plan om de impact die de film kan hebben te gebruiken om mensen te steunen die iets in de jeugdzorg willen veranderen. De impactcampagne gaat tijdens IDFA al van start met een discussiebijeenkomst. Het is de bedoeling om na de televisieuitzending met de film de boer op te gaan en vertoningen te organiseren met jeugdzorgprofessionals en beleidsmakers.

"Ik ben niet aan Alicia begonnen met het idee een film te maken die discussie aanwakkert. Maar uit het begrip voor Alicia is wel het verlangen voortgekomen om mensen in de zorgsector te steunen die al lang bezig zijn iets in beweging te krijgen. Als de film kan fungeren als actiemiddel zou ik dat heel bijzonder vinden."

Gaandeweg is Ooms ook meer betrokken geraakt bij de problematiek dan ze had gedacht. "Ik vind het heel pijnlijk om te zien hoe een kind dat graag net zo wil leven als wij allemaal door de omstandigheden wordt tegengewerkt. Dat vind ik heel tragisch. Als je dat van zo dichtbij meemaakt dan ontroert me dat enorm. Iedereen heeft liefde als een soort levenelixer nodig, de liefde van een moeder waar je uit voortkomt. Als dat gedwarsboomd wordt, ja, dan zorgt de staat wel voor je, maar hoe is dat dan ingericht? Het is een universeel thema. Een meisje dat de film al gezien heeft zei me: ‘Volgens mij is Alicia te slim voor het systeem.’ Dat vond ik wel een mooie opmerking."

Alicia is te zien op IDFA en wordt 22 november uitgezonden op NPO2.