Imagine 2024: Alexandre O. Philippe over Chain Reactions

In Chain Reactions fileert filmessayist Alexandre O. Philippe de onuitwisbare impact van Tobe Hoopers vijftig jaar oude horrorklassieker The Texas Chain Saw Massacre.

Kettingzagen en vleeshaken ontbreken niet in het nieuwste filmessay van Alexandre O. Philippe (Lynch/Oz). Maar Chain Reactions (2024) draait vooral om de herinneringen aan en analyses van Tobe Hoopers iconische nachtmerriefilm The Texas Chain Saw Massacre (1974) door vijf bewonderaars.

In een spookhuis met echo’s van het Texaans Leatherface-gruwelhuis interpreteren en duiden deze vijf –acteur en stand-up comedian Patton Oswalt, regisseur Takashi Miike, filmrecensent Alexandra Heller-Nicholas, auteur Stephen King en cineast Karyn Kusama – Hoopers gruwelbeelden en hun impact.

“De taak van een kunstenaar is zijn publiek ongemakkelijk maken”, zegt Stephen King in Chain Reactions. De cinefielen die meewerkten delen hun bewondering voor hoe Hooper via ‘verontrustende cinema’ de zaagtanden zette in de Amerikaanse nachtmerrie, vertelt Philippe tijdens Film Fest Gent. En: “er kan niet genoeg aandacht naar The Texas Chain Saw Massacre gaan.”

De Franse distributeur Carlotta heeft onlangs een stevige dvd-uitgave met boek verzorgd van The Texas Chain Saw Massacre. Lang leve de fysieke media! “Inderdaad. Ik ben een grote fan van fysieke media. Het idee dat het goed gaat met films omdat ze ergens in de cloud zitten of digitaal beschikbaar zijn, is flauwekul. De verzamelaars van fysieke media zijn de ware beschermers van onze culturele erfenis. Streaming-giganten springen bijzonder slordig om met films. Het is een illusie te denken dat alles beschikbaar is en blijft. Daarom kan het werk van uitgevers als Criterion, Arrow, Eureka, Radiance en Carlotta niet genoeg geprezen worden. We moeten ze blijven steunen door hun prachtige uitgaven te promoten en kopen.”

U groeide op in het Zwitserse Genève, ver van Texas. Wat is uw vroegste herinnering aan de film van Tobe Hooper? “Ik zag The Texas Chain Saw Massacre voor het eerst toen ik al 25 was, terwijl ik toch al op zeer jonge leeftijd horrorfilms verslond. Maar Hoopers film had zo’n afschrikwekkend, akelig aura en de beelden die ik eruit zag oogden zo gruwelijk en extreem realistisch dat het me een heel ander soort cinema leek. Wat het ook is. Daarom schoof ik de confrontatie lang voor me uit. Tot ik op een zonnige namiddag een VHS-cassette in de videospeler stak en naar een klein scherm begon te turen. Ik flipte compleet! Toen Sally’s oog eraan moest geloven werd ik gek. Ik drukte op pauze en liep naar buiten om op adem te komen en mezelf te overtuigen dat alles oké was. Bij geen andere film is me dit overkomen. Zo choquerend, verontrustend en intens is hij.”

Verslavend ook, want u ging er vaak naar terug. “Voor mij is het een van de belangrijkste Amerikaanse films ooit. Een film die geschiedenis schreef en deel werd van de Amerikaanse popcultuur. En dat terwijl hij niet de Amerikaanse droom maar de Amerikaanse nachtmerrie weerspiegelt. Vijftig jaar later heeft The Texas Chain Saw Massacre nog niets aan kracht ingeboet en kunnen nieuwe generaties er met evenveel verbijstering en verwondering naar kijken.”

Zelf ontdekte ik Hoopers film tijdens een festival van Amerikaanse onafhankelijke cinema samen met werk van Larry Cohen (It’s Alive) en Wes Craven (The Last House on the Left). Wilde, rebelse en extreme films die contrasteerden met de brave Hollywood-cinema. “Deze films konden ook enkel gemaakt worden binnen het independents systeem. Hooper en zijn filmploeg hadden amper geld maar ze waren zo jong, inventief en ambitieus dat het niet uitmaakte. Ze waren immers vrij, werkten zonder dat studio’s over hun schouder meekeken. En ze hadden dingen te zeggen. The Texas Chain Saw Massacre weerspiegelt de zeitgeist maar creëerde ook zijn eigen tijdsgeest. Ik herkeek de film ontelbare keren en hij wordt met elke kijkbeurt beter. Dat is ongekend. Je ontdekt telkens nieuwe dingen en je gaat steeds weer over andere zaken nadenken.”

Bij een vertoning van de gerestaureerde kopie in Los Angeles benadrukte William Friedkin hoe delicaat dat restauratieproces was, omdat het rauwe karakter van het beeld cruciaal is. “Er is op dat vlak voortreffelijk werk verricht. Het beeld is nog altijd korrelig en de kleurbalans zit perfect. De mensen die daarvoor verantwoordelijk zijn, medewerkers van studio Nolo Digital Film, waren ook betrokken bij Chain Reactions. Zij hielpen ons bij de color grading, de belichting en de korrelige look. Mijn documentaire is opgedeeld in vijf hoofdstukken die de tijdslijn van The Texas Chain Saw Massacre volgen: van de late namiddag via de avond en de lange nacht tot zonsopgang. Door met dezelfde colorist te werken konden we visueel Hoopers film weerspiegelen en er mee in dialoog gaan via vijf fans. De opzet was om de klassieke aanpak ‘talking head gevolgd door filmclip’ te vermijden en Hoopers beelden te integreren, ze te verstrengelen met onze beelden.”

Het gaat ook meer om flarden dan om scènes. “We gebruiken filmfragmenten maar vooral heel veel outtakes. Er bestaat heel wat ongebruikt beeldmateriaal en omdat we met de rechtenhouders werkten hadden we toegang tot alles. Maar er is nog veel meer beschikbaar en omdat ze bijzonder tevreden zijn met Chain Reactions willen ze dat ik met wat voorradig is nog een documentaire maak. Meer bepaald een origin story. Ik ben opnieuw in de archieven gedoken en met de vijfhonderd beschikbare spoelen vraagt dat tijd maar die documentaire komt er.”

Wordt dat een historische verslag van de productie? “Nee, we gaan meer focussen op de oorsprong en de achtergrond van het verhaal. De inspiratie geleverd door waargebeurde feiten, volksverhalen en sprookjes. De voorlopers van de film en de voorbeelden voor de makers. De manier waarop de film een voedingsbodem vond bij archetypes, emoties en ideeën. De vruchtbare tijdsgeest. De indie spirit.”

Worden er ook interviews met Tobe Hooper getoond? “Mogelijk. We spelen nog met verschillende ideeën. Waaronder interviews met de makers, oude en nieuwe waar mogelijk, maar ook met andere filmmakers en culturele antropologen.”

Bij Chain Reactions was de insteek peilen naar de impact en blijvende invloed van The Texas Chain Saw Massacre. “Omdat Chain Reactions direct inhaakt op de vijftigste verjaardag van Hoopers film [de ondertitel luidt ‘The Texas Chain Saw Massacre at 50’, IDK] was het idee om via outtakes terug in de tijd te gaan en onze gasten hun verhaal te laten doen in een expressionistische versie van het originele Sawyer-huis. Ze leven als het ware in dit spookhuis, niet toevallig met Stephen King die ’s nachts in de kelder vertoeft. Een dream place die hun herinneringen, kijkervaringen en jeugdtrauma’s oproept. Er was een lijst kandidaten om mee te werken maar we testten iedereen eerst uit om te zien of het werkte. We beperkten ons tot vijf om een kakafonie te vermijden.”

U verlaat dat huis wel. “Uiteindelijk filmden we de exterieurs in Colorado, drie van de deelnemers in het huis, Takashi Miike in Japan en Stephen King in Florida. Maar we wilden wel de illusie wekken dat ze allemaal in het huis verbleven.”

Patton Oswalt introduceert een idee dat de visuele leidraad door Chain Reactions vormt: de aanwezigheid van de zon in The Texas Chain Saw Massacre als symbool van een wereldwijde ziekte. “Hij stelt dat de familie niet gedreven wordt door haat maar dat ze gewoon zo zijn en dat je de waanzin kan linken met de zon. Een apocalyptische zon die de wereld doet baden in boosaardige straling. Daar valt iets voor te zeggen, zeker in het licht van de radioboodschap in de film, waarin woorden als ‘ziekte’, ‘einde der dagen’ en ‘klimaatrampen’ vallen. Het is een populaire visie die perfect aansluit bij Karyn Kusama’s stelling dat The Texas Chain Saw Massacre een tegelijk deprimerende en visionaire film is. Een gruwelverhaal dat waanzin linkt aan het uiteenvallen van gemeenschappen, het failliet van patriarchale structuren, werkloosheid en de opmars van geweld. Ze wijst erop dat het introduceren van een datum in het begin van de film juist tijdloosheid creëert en dat Hooper eigenlijk een toekomstbeeld schetst. Het sterkte mij in het idee dat de film nu meer hedendaags voelt dan vijftig jaar geleden. Juist omdat The Texas Chain Saw Massacre een film van zijn tijd was én de toekomst projecteerde in een rauw, realistisch aanvoelend verhaal. Tegelijk out of time én timeless. Dat is zo zeldzaam dat ik voor een keer het woord ‘meesterwerk’ in de mond durf nemen.”

Volgens Kusama maakt Hooper met de film een statement, ‘America is a madness and I want you to look at it’. “Klopt, en dat blijft noodzakelijk en urgent. Laat ons hopen dat die boodschap volgende maand met de Amerikaanse presidentsverkiezingen niet opnieuw waar wordt. Want het gaat er gek aan toe in tijden van fake news en extreme polarisatie. Amerika is op vele vlakken een fantastisch land maar waanzin regeert er ook. West-Europa is goed in het onder het tapijt schuiven van die waanzin, terwijl de Verenigde Staten er openlijk mee koketteren. Amerika drukt zijn waanzin uit en dat showelement ergert ons vaak. It’s a great show but it’s a show. Zoals velen heb ik een haat/liefde-relatie met het land.”

Het laat u niet los, net als The Texas Chain Saw Massacre. “Enkele weken geleden benadrukten de rechtenhebbers na een screening van Chain Reactions in The Egyptian [een filmzaal in Los Angeles; IDK] nog eens hoe goed ze de film vinden en hoezeer ze verder willen op deze weg. Het lijkt dat ik hun huisregisseur ben geworden. Dat is prima want er is nog een schat aan materiaal en de ideeën blijven opborrelen. Bij het nadenken in het kader van de oorsprongsdocumentaire kwamen we uit bij het primaire karakter en het spel met archetypes van de film. Dat deed het idee ontstaan om met The Texas Chain Saw Massacre naar afgelegen plekken, gemeenschappen die nog niet besmet zijn door fake news en sociale media, te trekken om de reacties van mensen daar vast te leggen. Ik ben benieuwd hoe zij reageren op het primaire monster Leatherface.”

Misschien reageren ze zoals Alexandra Hellen-Nicholas die stelt dat zij de pijn voelde die ze zag in het personage. “Ja, Leatherface is een monster maar hij is herkenbaar. Hij is gepest, gespannen en verward. Leatherface worstelt met veel gevoelens en dat kan de kijker niet negeren. Hooper toont in close-up zijn onbegrip, zijn paniek wanneer die mensen binnendringen in het ouderlijk huis. De camera blijft bij hem en zijn ogen en mond geven aan hoe gestresst hij is en hoe wanhopig hij zijn gedachten tracht te ordenen. Die glimp, dat persoonlijke moment met het monster, zie je zelden of nooit in films. Ik kan me niet meteen zo’n introspectief moment in een andere film voor de geest halen.”

Tijdens de ontmoeting tussen het monster van Frankenstein en het jonge meisje Maria in de James Whale-film uit 1931 misschien? “Daar speelt inderdaad een heel menselijk moment van aarzeling, onzekerheid en reflectie, maar bij The Texas Chain Saw Massacre dringen we net als de jongeren binnen in de privacy van Leatherface. We worden een fly on the wall en observeren hem waardoor we stilstaan bij zijn emoties, die mix van woede en wanhoop, waardoor hij zo’n poëtisch en aangrijpend monster wordt.”

Dat werkt door het rauwe realisme en de ernst van de film, dingen die Tobe Hooper overboord gooide bij zijn absurd-komische vervolg uit 1986. “Ik ben geen grote fan van The Texas Chainsaw Massacre 2. Ik heb het sowieso niet op franchises omdat de motivatie daar is om meer geld te verdienen, niet om een film te ontwikkelen die absoluut gemaakt moest worden omwille van de inhoud. Of het nu om Psycho, Alien, The Exorcist of The Texas Chain Saw Massacre gaat, doorgaans stellen die vervolgen niet veel voor. Door er humor in te brengen heeft Hooper zijn origineel wat beschermd, maar het blijft een oninteressant rommeltje.”

Conclusie: je volgende Chainsaw-documentaire wordt geen Chain Reactions-sequel. “Nee, maar gelukkig zijn er veel verhalen te vertellen. Maar eerst ga ik nog een documentaire maken met en over acteur Kim Novak. Het wordt een portret van Novak op dit punt van haar leven. Ze is 91 en heeft fantastische verhalen te vertellen. Volgens haar manager zocht ze al tientallen jaren naar iemand om een film over haar te maken. Omdat ze kieskeurig is wees ze al veel filmmakers af. Het ging uiteindelijk zeer snel: ik ontmoette haar drie maanden geleden voor het eerst en we hebben ondertussen al opnamen gemaakt. In december gaan we opnieuw draaien en volgende herfst zou de film af moeten zijn. Novak is een boeiende maar mysterieuze figuur. Iemand die zich halsstarrig afsloot van de media. De documentaire wordt een persoonlijk verhaal gezien door de lens van Vertigo. Novak is geobsedeerd door spiralen, gebruikt veel spiralen in haar kunstwerken. Hitchcocks amour fou-insteek en het geschilderde portret met spiraal had Novak geïntrigeerd. Maar Vertigo zou haar ook als film niet meer loslaten en een deel van haar leven worden. Ze spreekt er met liefde en passie over. Dat hoop ik tastbaar te maken.”

Chain Reactions is op 25 en 31 oktober te zien op Imagine Fantastic Film Festival (24 oktober t/m 3 november 2024 in Lab111 en De Filmhallen, Amsterdam).