IDFA 2025: Eregast Susana de Sousa Dias

De Portugese archiefkunstenaar Susana de Sousa Dias is eregast op IDFA. In haar documentaires onderzoekt ze onderwerpen als de Portugese dictatuur en de nawerking van (neo)kolonialisme. “Ik wil laten zien hoe het verleden het heden vormgeeft.”

Op 25 april 1974 maakte de Anjerrevolutie een einde aan achtenveertig jaar Portugese dictatuur. “Vanaf dat moment werden onze levens weer normaal”, reflecteert een politiek dissident aan het slot van de documentaire 48 (2009). “Alleen de herinneringen blijven en die gaan nooit meer uit je hoofd.”

Over die herinneringen – hoe die gevormd, vervormd of uitgewist worden – gaat het minimalistische, maar stilistisch uitgesproken oeuvre van de Portugese documentairemaker Susana de Sousa Dias (1962), dit jaar eregast op IDFA, dat een retrospectief aan haar wijdt.

Daarmee kiest het Amsterdamse documentairefestival net als vorig jaar, toen de Belgische regisseur Johan Grimonprez eregast was, om het werk van een archiefkunstenaar centraal te stellen. De Portugese dictatuur onder António de Oliveira Salazar en het daaraan verbonden Portugese koloniale project zijn de hoofdthema’s van De Sousa Dias’ werk.

Die onderwerpen zitten al stevig ingebakken in haar vroege werk, zoals Still Life (2005). Hierin smeedt De Sousa Dias oude propagandabeelden om tot een duister portret van de Estado Novo, het autoritaire Portugal. Haar internationale doorbraak kwam een aantal jaren later met 48 (2010), een documentaire die volledig uit politiefoto’s is samengesteld. Op de geluidsband doen de gefotografeerde politieke dissidenten in het nu hun verhaal. Daarmee wordt een menselijke laag toegevoegd aan beelden die ooit bedoeld waren om mensen juist volledig van hun humaniteit te ontdoen.

Het geeft een idee van de methode-De Sousa Dias. Door foto- en filmmateriaal achter elkaar te plaatsen, te vertragen of op te blazen, geeft de Portugese regisseur een nieuwe context aan ideologisch geladen beelden. Keert die als het ware om. Propaganda wordt poëzie. Het levert indringende, bijna museale werken op die vragen om aandachtig kijken. Geen hapklare geschiedenislessen, maar krachtige meditaties op de representatie van gewelds- en onderdrukkingssystemen.

Onder meer Still Life en 48 zijn op IDFA te zien. Ook presenteert De Sousa Dias een persoonlijke toptien. We spreken haar vanuit haar montageruimte in Lissabon, waar ze de laatste hand legt aan haar nieuwste documentaire Fordlândia Panacea, die op IDFA in première gaat.

Mussolini en Franco kennen we in Nederland. De naam Salazar zal bij minder mensen bekend zijn. Wat voor dictatuur was Portugal ideologisch gezien? “Een fascistische dictatuur. Deze hield achtenveertig jaar lang stand en was daarmee het langst durende autoritaire regime van West-Europa. Daarnaast was het een koloniaal rijk. Imperialisme vormde de kern van het zelfbewustzijn van de staat. Portugal koloniseerde in de twintigste eeuw onder meer Angola en Mozambique in Afrika en Timor en Macau in Azië. Het voortzetten van de imperialistische traditie, die al uit de vijftiende eeuw stamde, was de legitimatie van het regime. Men haalde daar trots uit. Wij waren het immers die ooit begonnen waren met het doen van al die ‘ontdekkingen’ overzees.”

Is het dictatoriale tijdperk vijftig jaar later verwerkt of is er nog sprake van een open wond? “Er is nooit echt afgerekend met de dictatuur. De Anjerrevolutie was een tamelijk geweldloze aangelegenheid. Er veranderde door die gebeurtenis ontzettend veel, maar er was ook sprake van een zekere continuïteit. Er is nooit een proces van berechting en verzoening geweest. Veel vertegenwoordigers van het oude regime bleven in functie. Een bepaalde mentaliteit bleef daardoor intact. Mensen zijn geneigd om te zeggen: ‘Ach, zo slecht was die dictatuur niet. Zoveel doden zijn er niet gevallen. Salazar was geen Franco of Hitler.’ Maar Salazar heeft vele doden op zijn geweten. Ze vielen alleen niet in Portugal, ze vielen in Angola en Mozambique.
“Wat betreft ons koloniale verleden denken veel Portugezen nog graag over zichzelf als de ‘goede kolonisten’. De Braziliaanse socioloog Gilberto Freyre poneerde ooit het concept van ‘luso-tropicalisme’, het idee dat Portugal in tropische landen harmonieuze, multi-etnische samenlevingen tot stand bracht. Het Salazar-regime ging hiermee aan de haal en creëerde een mythe van weldadig kolonialisme die tot vandaag de dag doorwerkt.”

Uw werk draagt bij aan het verwerken van de geschiedenis en het behouden van herinneringen. Hoe ziet u uw rol daarin? “Het is voor mij heel belangrijk om deze verhalen en beelden naar het heden te halen, want ze gaan over het nu. Onrecht, racisme: het komt voort uit het verleden en het is er allemaal nog steeds. Het gaat mij nooit om terug naar vroeger te gaan en te laten zien: zo ging het toen. Ik wil juist laten zien hoe het verleden arriveert in het heden, het heden vormgeeft. Ik zie mijn werk als een soort archeologie van herinneringen. Ik graaf herinneringen op en breng ze naar het licht. Herinneringen die misschien op de achtergrond zijn geraakt, maar wel hun doorwerking hebben in de huidige tijd.
“Bij het maken van 48 heb ik bijvoorbeeld lang getwijfeld of ik de getuigen die hun verhaal doen in beeld moest brengen. Maar dan zou het een verhaal over vroeger worden. Over oude mensen die terugblikken op vervlogen tijden. Door alleen politiefoto’s te tonen en daar met de aandacht bij te blijven, breekt de band met het verleden en worden het beelden van nu. De kijker wordt geconfronteerd met foto’s van politiek gevangenen in plaats van voormalig politiek gevangenen.”

Uw films ontstaan op de montagetafel. Hoe gaat u als editor te werk? “Montage gaat voor mij over meer dan beelden achter elkaar plaatsen. Ik werk veel met tijdsdiepte en ‘montage binnen het shot’. Door in te zoomen of te vertragen, krijgt het beeld een nieuwe lading. Ik maak gebruik van de tijd om als het ware bij een beeld binnen te dringen. Het beeld verandert niet en toch verandert de betekenis.”

Tijdens IDFA gaat uw nieuwste werk Fordlândia Panacea in première. Een vervolg op uw eerdere documentaire Fordlandia Malaise die in 2019 al op IDFA te zien was. Waarover gaat deze film? “Ik was in 2018 vanuit een Frans kunstcollectief gevraagd om mee te werken aan een project over Fordlândia, een stadje in de Braziliaanse Amazone vernoemd naar Henry Ford. Zijn autobedrijf vestigde zich hier in de jaren twintig van de vorige eeuw vanwege de rubberplantages. Als je over deze plek leest dan lees je twee dingen: dat het ooit als utopisch project begonnen is en dat het tegenwoordig een spookstad is. Beide films, Fordlandia Malaise en Fordlândia Panacea, deconstrueren deze mythes. Fordlândia is een bewoonde plaats met een geschiedenis die teruggaat tot lang vóór de komst van Ford en die doorging nadat hij weer vertrok. In Fordlândia Panacea ga ik in op de geesten die zijn achtergebleven in Fordlândia. Het is geen spookstad, maar een stad die, zo blijkt, wordt achtervolgd door de spoken van kapitalisme, extractivisme en neokolonialisme.”

IDFA vindt plaats van 13 t/m 23 november 2025 in Amsterdam, met onder meer een retrospectief van en een toptien geselecteerd door Susana de Sousa Dias.