Elene Naveriani over Blackbird Blackbird Blackberry

In Elene Naveriani’s Blackbird Blackbird Blackberry beleeft een Georgische vrouw van middel­bare leeftijd haar seksueel ontwaken en moet ze zichzelf daarna opnieuw uitvinden. “Dit gaat niet over Georgië, het zou net zo goed een bergdorp in Zwitserland kunnen zijn.”

In de openingsscène van Blackbird Blackbird Blackberry zien we een vrouw (ze heet Etero en is 48, leren we later) op een helling bramen plukken. Onderaan de heuvel loopt de bedding van een rivier. Tussen de dorre bladeren van de struiken plukt ze de rijpe, paars-zwarte bramen; de rode laat ze zitten.

Opeens staat ze oog in oog met een merel. Zij kijkt de merel aan, de merel kijkt terug en na deze uitwisseling van blikken vliegt de vogel de wijde lucht in, ver boven de heuvels en boomtoppen. Dan struikelt Etero en heeft ze een bijna-doodervaring. Regisseur en scenarist Elene Naveriani volgt vervolgens Etero’s seksuele ontwaken.

Het plukken van bramen was ook het eerste beeld dat de Georgische regisseur en scenarist Elene Naveriani voor zich zag bij het lezen van het gelijknamige boek van Tamta Melashvili op een vlucht naar hun geboorteland Georgië vanuit Zwitserland, waar Naveriani sinds 2000 woont. “Simpelweg dat plukken van bramen, dat was het eerste wat ik zag, en het zijn ook de eerste beelden van mijn film geworden. Wat me in het boek aantrok, was de heldhaftige hoofdpersoon Etero. Een vrouw uit een klein dorp die de enorme moed en wilskracht heeft om uit een keurslijf te breken en haar diepste eigen normen en waarden te bevrijden. Nadat ze die al van kleins af aan heeft verzwegen, ook voor zichzelf.”

Naveriani wist meteen wie hun hoofdpersoon moest spelen. “Ik zag Etero tijdens het lezen al voor me, nog voordat ik wist dat ik het boek wilde verfilmen, want ik kende haar. Eka Chavleishvili had een bijrol in mijn eerdere film Wet Sand [2021] en ik zag haar telkens voor me als hoofdpersoon. Het was alsof we het samen lazen. Mede doordat ik haar constant voor me zag, voelde het alsof ik de film had gezien toen ik het boek uit had. Ik was ervan overtuigd dat Eka dit moest spelen. Ze heeft een uitstraling waar je niet omheen kan, ze eist de aandacht op. Toen ik haar voor de hoofdrol vroeg, vroeg ze me meteen wanneer ze er moest zijn. Ze is niet bezig met wat iedereen van haar zou kunnen vinden of wat bijvoorbeeld de mening van haar dochters zal zijn.”

Angst om in het patriarchale Georgië een acteur te vinden voor de rol van een moedige vrouw heeft Naveriani niet gehad. “Voor Wet Sand zocht ik een 65-jarige mannelijke hoofdrolspeler die een homoseksueel zou spelen. Dat was een groot probleem. Door de leeftijd, door die generatie, doordat het een man zou zijn die onderdeel uitmaakte van de Georgische gemeenschap. Er ligt zo’n taboe op homoseksualiteit, door bagage uit het verleden. Ik kon het die mannen niet kwalijk nemen, want ik kon ook niet garanderen dat het geen gevolgen zou hebben in hun persoonlijke leven. Waar ik wel van overtuigd ben, is dat het met een jonger persoon uit een nieuwe generatie zeker weten niet zo’n groot probleem was geweest.”

Die zoektocht lag dus veel gevoeliger dan het vinden van iemand die een moedige vrouw durfde te spelen. “Het spelen van een volgens sommigen gewaagde rol is voor vrouwen altijd veel makkelijker geweest, om de op zich al interessante reden dat ze minder te verliezen hebben. Vrouwen moeten zichzelf constant opnieuw uitvinden om te overleven. Tegelijkertijd, dat kan ook bedreigend zijn voor mannen, maar vrouwen hebben ook weer het voordeel dat er minder wordt gelet op hun doen en laten.”

Instinctief feminisme
Hoewel hun film zich afspeelt in een Georgisch dorp en vol zit met details die je alleen in Georgië zult vinden, benadrukt Naveriani dat het wat hen betreft geen film is over hun land van herkomst. “Wat je in deze film ziet is niet alleen in Georgië aan de hand. Hoe verder je van grote steden af gaat, hoe geconcentreerder de ongelijkheden. De verschillen zijn buiten grote steden makkelijker te zien. In een kleine gemeenschap is tot op de millimeter af te lezen hoe de verhoudingen liggen. In een stad leeft dit thema hoogstwaarschijnlijk evengoed, maar mensen zijn daar met zoveel verschillende dingen naast elkaar bezig dat het veel minder opvalt. In een microkosmos kan je het veel beter observeren. Ik heb heel bewust geen etnografische uitspraak willen doen. Ik wil niet suggereren: in deze regio vind je dit soort mensen. Het is een veel universeler thema dan iets dat alleen daar en daar gebeurt. Ik wilde het idee van een dorp creëren en door mijn afkomst is het een non-descript Georgisch dorp geworden. Maar kleine dorpen zijn overal, dit had net zo goed een bergdorp in Zwitserland kunnen zijn.”

Etero is in Naveriani’s woorden een ‘instinctieve’ feminist. Je zou kunnen zeggen: een puberende instinctieve feminist, die in haar dorp steeds meer de confrontatie aangaat. Op zoek naar duidelijkheid over haar rol, vooral in het gezelschap van andere vrouwen, zoals een vriendinnengroep waar ze af en toe bij aansluit om hardop en rebellerig de rol als onderdanige vrouw te bevragen. “Naarmate je ouder wordt verloochen je jezelf. Niet bewust…” – terwijl hen praat, trekt Naveriani een denkbeeldige lijn in de lucht – “Je wordt geboren met eigen normen en waarden, maar gaandeweg leer je steeds meer hoe het hoort of moet binnen jouw gemeenschap, of dat nu de ongeschreven regels zijn van een dorp, een school, een land of wat je ouders je opleggen en aanleren.” Al pratend stapelt Naveriani één voor één denkbeeldige dingen op de lijn. “Maar wat dat systeem of die maatschappij ook oplegt, in feite is dat allemaal rotzooi die je eigen visie vertroebelt. Je echte zelf komt onderop te liggen.”

Daar komt nog bij dat Etero geen toegang heeft gehad tot goede educatie en is opgegroeid in een kleine gemeenschap. “Dit is de wereld die ze van kleins af aan kent, een systeem van ouders en familie en dat dorp. Maar haar eigenheid, haar eigen normen en waarden, blijven daaronder bestaan, begraven onder al die lagen. Daar ligt die intuïtie die ze altijd al heeft gehad. Dat is waarom ik het ‘instinctief feminisme’ noem. Het is niet iets rationeels. Soms kom je op rationele wijze tot het inzicht dat iets niet voor je werkt en dat je er niet meer in mee in wilt gaan, maar Etero’s ratio is hier niet aan de orde. Het is haar gevoel dat steeds sterker doorheeft dat er iets niet klopt.”