Venetië 2023, blog 1

Het oudste filmfestival ter wereld viert feest met haar tachtigste editie, maar kan onder meer door de stakingen van scenaristen minder groots uitpakken dan gehoopt. Toch is er genoeg om naar uit te kijken. De komende tien dagen doen we verslag vanaf het Lido.

Noem het symbolisch dat de tachtigste editie van het Venetiaanse Mostra Internazionale d’Arte Cinematografica begint met dagen vol regen, want er hangen meerdere donkere wolken boven het festival.

In de afgelopen decennia bleek het Lido een betrouwbaar lanceerplatform voor de Oscar-campagnes van populaire titels als Spotlight (2015), La La Land (2016) en The Whale (2022), maar in het jaar van de SAG-AFTRA stakingen staat die functie van het festival plotseling op losse schroeven. Vergeleken met eerdere jaren, toen sterren als Timothée Chalamet en Harry Styles op de rode loper werden ontvangen door hordes fans, is het celebrity-gehalte dit jaar karig. Aan SAG-AFTRA gelieerde acteurs doen niet meer mee aan de publiciteitsmachine van de studio’s waartegen ze staken, waardoor de rode loper minder bevolkt zal zijn dan voorheen.

De films zijn er natuurlijk nog wel, de meeste in ieder geval. Met Hollywoodproducties als Bradley Coopers Maestro, Michael Manns Ferrari, Ava DuVernay’s Origin, David Finchers The Killer en Sofia Coppola’s Priscilla is er geen gebrek aan grote namen op het affiche. Tel daar nieuw werk van Bertrand Bonello, Matteo Garrone, Yorgos Lanthimos, Agnieszka Holland en Ryusuke Hamaguchi bij op en je hebt een respectabele line-up.

Dan hebben we het alleen nog maar over de hoofdcompetitie. Films van Frederick Wiseman, Harmony Korine, Richard Linklater, Wes Anderson en Liliana Cavani staan hier naast postuum werk van Pema Tseden en William Friedkin ook in het hoofdprogramma, maar komen niet in aanmerking voor de Gouden Leeuw. Ondertussen lonken de secties Orizzonti en Giornate degli Autori met een veelbelovend programma vol opkomende namen.

Eén daarvan is de Nederlandse regisseur Stefanie Kolk, van wie het speelfilmdebuut Melk in wereldpremière gaat in Giornate degli Autori, ook bekend als Venice Days, dat onafhankelijk geprogrammeerd wordt door de Italiaanse vakverenigingen van regisseurs en scenaristen, ANAC en 100autori. De korte stopmotion-animatie Wander to Wonder van de Nederlandse regisseur Nina Gantz is geselecteerd voor de Orizzonti-sectie. Ondertussen is Nederland sterk vertegenwoordigd in de relatief nieuwe, maar prominente VR-competitie van het festival. Van de 28 projecten in die competitie zijn er vijf (mede) geproduceerd door Nederlandse makers, waaronder Celine Daemens Songs for a Passerby, Steye Hallema’s The Imaginary Friend en Adriaan Lokmans VR-versie van zijn abstracte animatiefilm Flow (2019).

Toch opent de tachtigste editie minder groots en feestelijk dan waar Alberto Barbera’s festivalteam op had gehoopt. ‘Leven we niet in een werkelijk interessant moment van de geschiedenis?’, vraagt de festivaldirecteur zich af in zijn enigszins sombere openingsboodschap. ‘Die vraag doemt op wanneer we ons realiseren dat een cumulatief effect van onzekerheden, moeilijkheden en chaos opdoemen boven het hoofd van de filmbezoeker. Een haast ongeëvenaarde staking is het heuse fundament van de filmindustrie aan het opschudden, eentje die al is aangetast door diepgewortelde bezorgdheid, veroorzaakt door de recente pandemie en de aanhoudende transformatie van de markt vanwege onzekerheid over de toekomst.’ Tegen deze achtergrond moet het misschien een nieuwe koers uitstippelen, iets waar ik in Filmkrant al eerder bij stilstond.

De moeilijkheden begonnen bij het vinden van de geschikte openingsfilm. Luca Guadagnino’s erotisch geladen tennisfilm Challengers zou Venetië in eerste instantie aftrappen, maar het Zendaya-vehikel is wegens de stakingen verder naar achter geschoven in de releaselijst. Daarom de eer aan Edoardo De Angelis’ Comandante, dat het waargebeurde verhaal vertelt van Salvatore Todaro, een Italiaanse duikbootkapitein die tijdens de Tweede Wereldoorlog besloot de bemanning van een zinkende Belgische sloep aan boord te brengen en te redden van de verdrinkingsdood.

In de haast universele traditie van de matige openingsfilm is Comandante best een prima toevoeging. Er zit een inherente dreiging in films die onderzeeërs als hoofdlocatie hebben, waar Comandante goed op in weet te spelen. Claustrofobische shots van zwetende en zwijgende kerels doen in die zin wonderen. Door een samenwerking met de Italiaanse marine voelt Comandante authentiek. Je voelt het lompe gewicht en de brute kracht van de onderzeeër. Het is geen Das Boot, maar je bent je wel steeds bewust van het feit dat al die mannen onder enorme druk vastzitten, alleen gescheiden van de dood door wat metaal en hout.

Merkwaardig maar gezien de samenwerking met de marine niet onverwacht, is De Angelis’ mythologisering van de Italiaanse marine tijdens de Tweede Wereldoorlog. De heroïsche commandant (gespeeld door Pierfrancesco Favino) benadrukt weliswaar: “Ik ben geen fascist, ik ben een man van de zee,” maar dat neemt niet weg dat de film vol ontzag en haast met een fetisjistische blik naar de operaties van deze oorlogsmachine kijkt. Tegen de achtergrond van de hedendaagse Italiaanse politiek is het een fascinerende film. Niet alleen als een nostalgisch object voor een land dat opnieuw flirt met het fascisme en vol weemoed terugkijkt naar het mythische Italië van ooit, maar ook als een actuele reflectie op wat nu de wetten van de zee zijn. Voor De Angelis is Comandante vooral een commentaar op het vluchtelingenbeleid van Italië. Het waargebeurde verhaal van commandant Salvatore Todaro, die de wetten van de zee verkiest boven de ideologie van de dag, zou volgens De Angelis een les moeten zijn voor de kustwacht die dobberende migranten liever overlaat aan hun lot op zee dan binnenhaalt op Italiaans grondgebied.

Net als Cannes Moet het festival commerciële belangen in balans houden met maatschappelijk engagement en esthetische vernieuwing. De vraag van dit jaar is of die balans gaat verschuiven door de economische krachten die inwerken op het fragiele ecosysteem van het festival.