IDFA 2022: Jeroen van Loon over New Update Available – Version 2.1

Tijdens IDFA DocLab kun je in een VR-installatie van Jeroen van Loon aanschuiven bij een computerles voor senioren. De geanimeerde ervaring met echte scènes en dialogen is hilarisch, maar zet ook aan het denken. Hoelang kan iemand er over doen om de Tab op het toetsenbord te vinden?

“Wat is gebeurd intussen bij jullie, niks?” De verwachtingen die leraar Cor van zijn groep heeft, zijn niet al te hooggespannen. In de twee weken sinds de vorige bijeenkomst is niet één van zijn cursisten zelfstandig verdergegaan met de computerles, precies zoals hij al dacht. De gehoopte snelle start vandaag laat ook nog even op zich wachten, want Paul, een van de bejaarde deelnemers aan wie hij computerles geeft, is zijn wachtwoord vergeten. Hoe je dat oplost, blijkt een vraagstuk van kafkaëske proporties, dat bijna de halve les opslokt.

De werkelijk bestaande wereld van Cor en zijn cursisten bevindt zich normaal gesproken achter de deuren van een buurtcentrum in Sittard, maar is door kunstenaar Jeroen van Loon (in audio) vastgelegd en bewerkt tot de VR-ervaring New Update Available – Version 2.1. Die is te zien tijdens DocLab, IDFA’s creatieve speeltuin waar grensverleggende documentaire vertelvormen worden gepresenteerd.

Veel van het werk van Jeroen van Loon (37) gaat over de constante vernieuwing, veranderlijkheid en vergankelijkheid van het internet, de virtuele wereld en digitale data. Dit is zijn eerste VR-project. Of preciezer gezegd: VR-installatie, want ook IRL valt er op de DocLab-tentoonstelling waar New Update Available te zien is veel te beleven.

Als je de expositieruimte binnenkomt, staan er rond een tafel met laptops een aantal stoelen klaar (plus één rolstoel), van de inwisselbare soort waar kantooreilanden wereldwijd vol mee staan. Op de draaiende laptops openen vensters, foto’s en filmpjes, alsof er mensen op bezig zijn – daarover later meer. En er ligt één VR-bril op tafel. Wie die opzet, ziet precies hetzelfde eilandje van bureaus als in het echt, waarachter – pling – computerleraar Cor verschijnt. En dan, één voor één, pling pling pling, acht mensen die meedoen aan Cors computerles. Zelf ben je de negende deelnemer.

Hoewel, deelnemer… Op het virtuele laptopscherm voor je neus is een tijdsbalk te zien: jouw laptop is net gedurende de hele les aan het updaten. Meedoen wordt dus lastig, maar wat je wel kunt doen, is goed om je heen kijken en luisteren naar Cor en de medecursisten.

Vaak moest ik bij het kijken hardop lachen, verscheurd tussen empathie, herkenning en ongeloof. Bijvoorbeeld om een deelnemer die eindeloos lang de Tab-toets zoekt. En om die licht vermoeide, maar altijd rustig blijvende Cor. Was het moeilijk balanceren tussen absurdisme en mededogen? “Bij het beluisteren van het audiomateriaal dacht ik wel: het moet grappig zijn, maar het moet geen uitlachen worden. Veel van wat er gebeurt en gezegd wordt, is aandoenlijk, maar ook erg mooi. De deelnemers doen echt hun best nieuwe dingen te leren.”

Hoe heb je Cor en zijn cursisten gevonden? En waar heb je naar gezocht bij de montage van de audio? “Deze groep in Sittard heb ik een halfjaar gevolgd. Ik ben ook naar Utrecht geweest, naar verschillende cursussen zelfs. En naar Liverpool, want ik dacht een tijdje dat ik het project misschien beter in het Engels kon doen. Maar ik kon nergens een groep vinden die zo open en informeel was als die in Sittard.
“De lessen van Cor duren in het echt 2,5 uur. Hij heeft veel dingetjes die hij wil uitleggen, maar hij neemt ook heel uitgebreid de tijd om te kijken waar iedereen individueel mee zit. Bij de montage ontdekte ik dat het niet te veel moest gaan over al te specifieke computerproblemen of software – dan haak je af en raakt het ook snel gedateerd – maar over problemen die we allemaal kennen: iedereen moet zijn computer updaten, iedereen heeft wachtwoorden. Zodra het algemener wordt, wordt het interessanter. Daarbij probeerde ik vooral de fragmenten te kiezen die in wezen eigenlijk niet gaan over computertechniek, maar over mensen.
“Daarom opent de les ook met de opmerking van Cor dat een van de deelnemers is overleden. [De opmerking luidt: “Nou, even ter verduidelijking, ja, dat Ger overleden is, dat weten jullie dus nog allemaal, hè.” – JR] En hij vertelt dat iemand anders afwezig is vanwege een afgebroken tand. Het is een oudere generatie, zulke dingen horen er helaas ook bij. Zo’n bijeenkomst gaat niet alleen over vaardigheden leren, het is ook – en misschien wel vooral – een sociale bijeenkomst.”

Hoe kwam je op het idee dat je hier een VR-installatie van wilde maken? “Het project heeft een hele voorgeschiedenis. In 2017 was ik voor het eerst op die computercursus; twee jaar later ben ik er gaan opnemen. Het was lange tijd een project op de achtergrond dat ik altijd nog eens wilde gaan doen, maar waar steeds iets tussenkwam. Totdat op een gegeven moment het Centre Pompidou in Parijs interesse had. Zij waren een expositie aan het voorbereiden met videokunst over media en ouder worden, en daardoor kwam het vorig jaar ineens in een stroomversnelling terecht. Zij hebben het werk uiteindelijk mede geproduceerd. In januari was in Parijs een 4K-videoversie van het project te zien. En nu is de VR-installatie hier tijdens DocLab in première gegaan.
“Ik heb allerlei verschillende ideeën gehad over hoe het gemaakt zou kunnen worden. Aanvankelijk wilde ik met dieptecamera’s filmen en het materiaal virtueel overzetten. Dan krijg je heel realistisch beeld, maar heb je als regisseur geen enkele controle meer over hoe mensen bijvoorbeeld bewegen. Toen kwam MetaHuman uit, relatief makkelijke software voor gameontwerpers waarmee je digitale mensen hyperrealistisch kunt vormgeven. En ik dacht: dát wil ik, dan kan ik al die mensen helemaal zelf ontwerpen, als een soort gamepersonages. En dat heb ik gedaan.
“Sjoerd Mol, de VR-ontwerper met wie ik heb samengewerkt voor de VR en alle software en hardware, heeft mijn ontwerpen vervolgens in een 3D-setting gezet en geanimeerd. We gebruikten daarbij ook nog software waarmee je spraakaudio automatisch kunt mappen over het gezicht van een personage, zodat je de monden en ogen automatisch vrij natuurlijk kunt laten meebewegen met de dialogen. Dus dan wordt het echt een soort poppenpakket: je kunt zeggen wie waar moet zitten, wat ze moeten zeggen en wanneer. Via dit soort programma’s kun je in feite alles ontwerpen wat je maar wilt.”

De VR is rijk aan mooie details – rimpelige nekken, dunne haardossen, grote agenda’s. Cor heeft een steeds terugkerend, ietwat ongeduldig handgebaartje, dat iets impliceert van ‘Snap je het nu? Dat heb ik toch al eens gezegd?’. Met welke details heb jij je in het bijzonder vermaakt? “Leuk om te horen, naar die bewegingen heb ik heel lang gezocht. Dat zijn dus letterlijk losse bewegingen die je kunt kopen voor 3D-personages. Je programmeert ze vervolgens samen met andere bewegingen in een soort loop totdat het er een beetje realistisch uitziet.
“En ja, waar heb ik me nu echt mee vermaakt? Zeker ook met de zoektocht naar de Tab-toets. En iets wat ik ook heel leuk vond om te doen, is werken aan wat het personage Sandra allemaal doet, die in de VR direct links van je zit. Ze kijkt naar allerlei dingen die je helemaal niet zou verwachten in zo’n computercursus, bijvoorbeeld naar beelden uit de geschiedenis van VR, dus hele rudimentaire VR-applicaties. En ze kijkt naar CodeMiko op Twitch, een soort virtual influencer, gemaakt door een programmeur die zichzelf kan tracken met een bodysuit en filmpjes van die kopie van zichzelf online zet. Dat zijn dingen die ik momenteel zelf leuk vind.”

Ze is eigenlijk een verstopt alter-ego van jouzelf. “Haha, ja zeker. En zo heb ik in wat er op de laptops op de tafels gebeurt allerlei kleine verhaaltjes verstopt. Zo gaat het personage Paul, die zijn wachtwoord was vergeten, op zoek naar templates die je kunt uitprinten om je wachtwoorden op te noteren. Die bestaan echt.”

Wat ik ook heel leuk vind, is dat Cor zijn eigen 72 wachtwoorden heeft uitgeprint en het printje altijd in zijn zak heeft. Daarmee komt hij, met alle liefde en respect, toch ook over als een eenogige koning in het land der blinden. “Blijkbaar gebruikt hij geen passwordmanager, een printje vindt hij prima. Er zijn misschien betere oplossingen. Maar dat is eigenlijk ook het idee van New Update Available: iedereen gaat vroeg of laat een beetje achterlopen. Alles verandert steeds sneller, het tempo ligt steeds hoger. Veel mensen die deze VR zien, zeggen dat ze het allemaal zo rustig en zo langzaam vinden gaan. Maar die scènes die je ziet, duurden in het echt nog veel langer. Als Paul met zijn wachtwoord zit te stoeien, helemaal in het begin, duurt dat ongeveer 3 minuten. Dat duurde in werkelijkheid wel 20 minuten. Maar daar wordt door Cor dan ook wel uitgebreid de tijd voor genomen.”

Beviel het al met al, het maken van je eerste VR-ervaring? “Ja, uiteindelijk ben ik heel trots en blij met het eindresultaat, zeker nu alles bij elkaar is gekomen met de echte tafels, stoelen en laptops. Ik vind het heel tof aan de installatie dat die twee realiteits-lagen heeft, en dat zodra je erin zit ook de echte laptops worden aangestuurd, waarop de andere bezoekers kunnen zien wat de mensen in de VR zogenaamd aan het doen zijn. Ik wilde er ook geen pure documentaire van maken, zo van: dit gebeurt er dus in Sittard. Dat het een VR-ervaring is, zorgt er ook voor dat de audio uit zijn specifieke context wordt gelicht.”

Wordt het universeler doordat het geanimeerd is, in plaats van gefilmd? “Ja, ik denk van wel. En natuurlijk ook doordat je er nu onderdeel van kunt zijn. Dat was eigenlijk het uitgangspunt, dat je er zelf middenin komt te zitten, ook al ben je misschien wel een zestienjarige die niet denkt dat hij ooit op zo’n plek gaat belanden. Zelf dacht ik heel lang dat de generatie van mijn eigen ouders de laatste generatie zou zijn die computerproblemen zou ervaren; iedereen na hen is immers groot geworden met computers. Maar ik zie nu al dat ik ook zelf dingen niet altijd meer snap. Mijn conclusie na al die lessen was dan ook: ja, ook ik zal hier ooit een keertje zitten, in zo’n computercursus voor senioren, in de toekomst. Misschien niet in Sittard, maar zeker wel in VR.”

De expositie DocLab: Nervous Systems op IDFA is gratis te bezoeken t/m zondag 20 november 2022. New Update Available – Version 2.1 van Jeroen van Loon duurt 13 minuten en is zowel in het Nederlands als in het Engels te ervaren.