IDFA 2022: Filmmaker Talk Petra & Peter Lataster

Petra Lataster-Czisch en Peter Lataster vormen sinds jaar en dag een documentaire tandem met oog en gevoel voor het menselijke. Tijdens de Filmmaker Talk vertellen ze over hun werkwijze. Peter Lataster: “Documentairemaken is geen eenrichtingsverkeer. Je kan niet alleen maar némen.”

De Latasters weten het zeker: de cameravoering bij De kinderen van Juf Kiet (2016) moest beslist op ooghoogte van de kleintjes zijn. Over het technische aspect moest nog worden gesteggeld. Want hoe ga je in de praktijk filmen? Vanaf de schouder, door de knieën? Vanaf een tripod?

Petra Lataster-Czisch: “We vinden het heerlijk om over zulke dingen te discussiëren, vaak als we in bed liggen.” Ja, wie al decennia samenleeft en samenwerkt, neemt vanzelfsprekend wat werk mee naar huis.

Gemeenschap
Tijdens deze Filmmaker Talk, gemodereerd door de Amerikaanse schrijver Pamela Cohn, zit het in Nederland wereldberoemde documentaireduo als vanzelfsprekend knus en dicht bij elkaar op de bank. Om de beurt en zonder elkaar in de rede te vallen, geven ze doordacht en welwillend antwoorden op vragen over vergankelijkheid als thema, hun fascinatie met taal en de keuze voor langgerekte shots. Cohn noemt deze werkwijze treffend: “de geduldige camera”.

Geduldig waren ze zeker – deels gedwongen door de omstandigheden – tijdens de opnames van hun nieuwste film Journey Through Our World (Reis door onze wereld). De film, die de avond na deze Talk zou worden uitgeroepen tot winnaar van de IDFA Award for Best Dutch Film, is een ‘egodocument’ in tijden van covid-19. De Latasters besloten tijdens de lockdown hun kleine wereld te filmen, inclusief de natuur in hun achtertuin en enkele buren die óók thuiszaten en nieuwsgierig waren naar hun project. Petra: “Soms belde iemand zelfs om een verjaardag aan te kondigen – of we wilden komen filmen. Zo vormden we een kleine gemeenschap, vóór en achter de camera, waarmee we een zo goed mogelijke film konden maken.”

Ratelende camera
Dat filmen en de dingen vanzelf laten komen, is interessanter dan elk plan dat je bedenkt, vindt Peter. “Het is spannend als er tijdens het filmen dingen gebeuren die je niet verwacht. Dat maakt filmen zo prachtig.”

Natuurlijk was die werkwijze in het analoge filmtijdperk een lastige, erkent hij. “Je wist dat er talloze uren aan filmmateriaal wegvloeide omdat er soms niets gebeurde.” Hij hoorde letterlijk de draaiende, ratelende camera op zijn schouder, die hij als metafoor zag voor al de geldstukken die weglekten. Peter: “Toch geloven we heel sterk in scènes waarin we zelf niet eens weten of er een mooi moment gaat komen.” Petra vult aan: “Als mens en als kunstenaar is het geweldig als er een shot is waarin alles samenkomt. Dat is dan werkelijk authentiek en dat voelt het publiek. Elke knip in de montage kan een storende ingreep van de filmmaker zijn.”

Om te zorgen dat ze als filmmakers niet ingrijpen in de beslissingen van hoofdpersonen, hebben ze een eigen taal ontwikkeld op de set: Petra: “Als we aan het filmen zijn, praten we niet. We werken met kleine gebaren om te overleggen of een shot ‘af’ is, of dat de camera iets naar rechts moet pannen. Zo blijven we in de scène en kunnen we ons blijven focussen op de mensen voor de camera.”

Sleutelmomenten
De dood en vergankelijkheid; het zijn elementen die Cohn, zo zegt ze, regelmatig terug ziet keren in Lataster-films. Specifieker: de dood als onderdeel van het léven. Wat is de filosofie hierachter? Petra: “Andrej Tarkovski stelde ooit dat elke film over vergankelijkheid zou moeten gaan.” Die theorie onderschrijft ze grotendeels. “Zelf kwam ik al op zesjarige leeftijd met de dood in aanraking toen mijn beste vriendinnetje stierf. Ik verloor daarna ook heel jong mijn moeder. Ik heb dus altijd geweten dat het leven zó over kan zijn. Het is heel fijn om getrouwd te zijn met een fantastische man die dat gevoel heel lang niet kende: hij beleefde zo’n verlies pas na zijn veertigste.”

Peter vult aan: “Onze ervaringen zijn verschillend, maar als het gaat om film denken we hetzelfde. Het gaat ons om sleutelmomenten in iemands leven. Die momenten zeggen veel over wie we zijn als mens en hoe we met sterfelijkheid omgaan.” Hij doelt onder meer op hartverscheurende momenten en beslissingen die genomen worden op een IC voor prematuren in Als we het zouden weten (2008) en de dierbare laatste, gezamenlijke momenten van zijn ouders in Niet zonder jou (2010). Het zijn scènes die hen ook raken als mens. Petra: “Sommige scènes uit Wakker in een boze droom (2013), over vrouwen met borstkanker, kan ik nog steeds niet zien zonder te huilen.”

Dat heeft niet alleen te maken met het drama, maar ook met een onverwachte vleug humor, of een verrassingselement. Toen een van de geportretteerde dames uit Wakker in een boze droom na een ziekenhuisbezoek richting huis ging, realiseerde ze zich dat dit wel eens haar laatste kerst zou kunnen worden. De Latasters wisten dat het optuigen van de kerstboom voor haar een belangrijk ritueel was – en besloten haar op dat moment te filmen. Maar toen de vrouw met de Latasters en al thuiskwam, had de echtgenoot als verrassing de boom al versierd. Peter: “Toen wij met draaiende camera binnenkwamen en zij die boom zag, ontplófte ze! In haar ogen had haar man dat versieren helemaal verkeerd aangepakt. En dat was dus precies zo’n onthullend moment. Het gaat niet om die kerstboom, maar om het om verlies van controle. Het gevoel van hulpeloos zijn. Zíj haalt de volgende kerst niet, híj verliest zijn vrouw. Die scène is het verhaal in een notendop.”

Gezamenlijk proces
Met de persoonlijke, intieme onderwerpen die de Latasters filmen, loert het gevaar te vergeten dat je met mensen te maken hebt. Dat zal dit duo niet snel overkomen. Peter: “Het is geen eenrichtingsverkeer. Je kan niet alleen maar nemen en anderhalf jaar iemands leven filmen. De drie vrouwen uit Wakker in een boze droom hadden bijvoorbeeld zelf ook hun redenen om ons toe te laten. Juist filmen en gedoe eromheen maakte hun situatie soms dragelijker. We waren ook letterlijk aanwezig op momenten dat iemand niet alleen wil zijn.”

Een ander vond het, zo legt hij uit, moeilijk om over de ziekte te praten en hoopte dat de film haar geliefden veel uit kon leggen. De Latasters zijn niet te beroerd om even uit de rol van filmmaker te stappen. Peter: “We gaan rustig koffie voor iemand halen, of een tandenborstel, als iemand die vergeten is om mee te nemen bij een ziekenhuisopname. Jonge makers vergeten wel eens dat je zo’n proces samen ingaat.”