IDFA 2020: Bij DocLab is verzonnen vaak echter

Nieuwe media, nieuwe normen. Opvallend veel makers in IDFA’s nieuwe-mediaprogramma DocLab larderen hun documentaires met ongegeneerde, onmiskenbare fantasie.

IDFA’s nieuwe-mediaonderdeel DocLab kreeg dit jaar een levendige online interface: Do {Not} Play. Inclusief speelse social mogelijkheden om met andere bezoekers in contact te komen. Als achtergrond voor de verschillende onderdelen zijn foto’s gebruikt van ruimtes in de Tolhuistuin, de vaste locatie in Amsterdam-Noord waar DocLab dit jaar fysiek slechts in afgeslankte vorm aanwezig kan zijn.

Dat zette me te denken. DocLab is een documentaireprogramma. Maar hoe echt is die online setting in de Tolhuistuin? Hoe logisch is het om de plek te laten zien waar je op dat moment juist niet bent? Is dat niet gewoon het equivalent van een palmenstrand als achtergrond voor je Zoom-meeting?

Herkenbaarheid heeft voordelen. Als bezoeker begrijp je direct wat de bedoeling is van de digitale lounge, waar je met een paar mensen om de virtuele tafel belandt, of de online tuin, waar je even kunt pauzeren en misschien iemand kunt aanspreken. En uiteraard heeft DocLab de Tolhuistuin enhanced met allerlei extraatjes. Mijn favoriete is een ‘Don’t touch this!’-knop, waar je natuurlijk toch op drukt en die je naar een willekeurige plek op de site teleporteert. Als dat in werkelijkheid eens zou kunnen!

DocLab is zich trouwens bewust van de fake vrolijkheid van digitaal fotobehang en laat het in de online tuin daarom gewoon regenen. Wat toch wel weer erg geestig is. Bovendien kun je elkaar bij Do {Not} Play ook ontmoeten in bijvoorbeeld een Febo-automatiek, stamkroeg de Beanery of een online karaokekamer.

Toch bleef ik erover mijmeren. Waarna ik op DocLabs online openingsavond de korte rondleiding zag die kunstenaars Matt Romein en Lydia Jessup gaven op het social platform VRChat (zoiets als Second Life), als online reisbureau Virtualis. In VRChat ben je aanwezig met je stem, maar verder is de wereld die je ziet opzichtige fantasie, inclusief je eigen avatar. Alles felgekleurd, psychedelisch, behoorlijk knullig en allesbehalve realistisch. Maar is dit feitelijk niet eerlijker, als virtuele ontmoetingsplek, dan fotobehang? En zelfs: echter? Je bevindt je tenslotte in een fantasiewereld, dus waarom doen alsof dat niet zo is? Bovendien biedt VRChat niet zomaar een voorgeprogrammeerde fantasiewereld, maar creaties van de gebruikers zelf. Die dus, in zekere zin, hun binnenwereld uitdrukken.

En toen begonnen dingen op hun plek te vallen. Want er zijn dit jaar meer projecten op DocLab die duidelijk documentaire elementen (zoals iemands stem, foto’s of filmpjes) plaatsen in een onmiskenbaar verzonnen wereld – die vaak een innerlijk verbeeldt. Dat kunnen de herinneringen zijn van de maker, zoals in de VR-ervaring Ferenj (Ainslee Robson, 2020), die hier al eerder is besproken. Of een meer abstracte verbeelding zoals in de VR Corpus Misty (Aubrey Heichemer, 2020), waarin we vrouwen en non-binaire mensen horen vertellen over hun lichaam en identiteit, terwijl we door een veilige wereld van zachte, organische vormen zweven.

In de VR Cabinets of Wonder (Susanne Kim, 2020) horen we verhalen van kinderen terwijl we ons in hun fantasiewerelden bevinden, waarin ook hun eigen kindertekeningen zijn verwerkt. Het deed me denken aan de prachtige animatiedocumentaire Drawn from Memory (1995), waarin Paul Fierlinger zijn herinneringen vertelt én zelf animeert – waarbij zijn tekeningen niet minder documentair zijn dan zijn woorden. Nu hebben zulke animatiedocumentaires vaker op IDFA gedraaid en zijn ook mengvormen van feit en fictie, soms ‘hybride documentaires’ genoemd, niets nieuws meer. Maar in de bioscoop en op televisie blijven het uitzonderingen, terwijl het in DocLabs nieuwe-media-aanbod eerder de regel lijkt.

Misschien omdat internet en VR media zijn waarin vanaf het ontstaan de subjectiviteit van individuele beleving en individuele uiting voorop heeft gestaan – tegenover de historische ambities van objectiviteit waarmee de filmcamera de wereld in trok. Binnenwereld, buitenwereld. Maar dat neemt niet weg dat je in die fantasiewerelden alles kunt vertellen wat je wilt. Ook documentaire verhalen. Juist die vertrouwdheid met fantastische mogelijkheden verklaart volgens mij ook het opvallende feit dat, in tegenstelling tot bij veel hybride documentaires, de scheidslijn nooit vervaagt: in de DocLab-documentaires blijft altijd duidelijk wat fantasie is en wat documentair.

Neem de indrukwekkende online documentaire Forensic Landscapes (Anne Huffschmid en Pablo Martinez-Zarate, 2020), waarin korte filmpjes over Zuid-Amerikaanse forensische antropologie in eenvoudig geschetste omgevingen zijn geplaatst. Met die vage, nauwelijks gedefinieerde omgeving zegt Forensic Landscapes: er is nog zo veel dat we niet weten. Wat precies is waar de film over gaat: het nog altijd schrijnende tekort aan informatie, ondanks decennialang onderzoek, over de verdwenen slachtoffers van dictatuur en wetteloosheid. Of neem de VR-animatie The Book of Distance (Randall Okita, 2020), waarin de kleinzoon van een Japanse emigrant naar Canada de weinige documenten over het leven van zijn grootvader die bewaard zijn gebleven – foto’s, krantenartikelen, brieven – als elementen opneemt in een verder, wegens gebrek aan feitelijke informatie, gestileerde reconstructie, inclusief theatereffecten zoals een zee die bestaat uit heen en weer schuivende houten golven.

En soms gaat het ook gewoon om versiering. Zoals de decoratieve animaties die in Corona Voicemails (2020) de voicemail-berichten vergezellen die mensen bij David OReilly achterlieten over hun ervaringen tijdens de coronaperiode. Of de sterrenhemel waardoorheen de kaders zweven met sprekers en archiefbeelden over de ideeën van jazzmuzikant en ‘kosmisch filosoof’ Sun Ra in [The Black Man in the Cosmos] (Kitoko Diva, 2019). Of – het meest uitzinnige DocLab-voorbeeld van een documentaire die feitelijke informatie ongegeneerd lardeert met fantasie-elementen – de online documentaire Orbit Diapason (Tabita Rezaire, 2020), een visueel waanzinnig verslag van ideeën over buitenaards leven, dat niet terugschrikt voor de kolder van dansende aliens (zowel geanimeerd als in goedkope full body suits) en spacey muziek en computereffecten, waarbinnen de talking heads hun verder documentaire punten mogen maken.

En waarom ook niet? Wat is precies de documentaire meerwaarde van een witte achterwand of een bankstel in iemands woonkamer? Dan liever het entertainment van een dansende facehugger en de illustratieve meerwaarde van de voorbijvliegende clitoris van Moeder Aarde.

Do {Not} Play, de online interface van DocLabs nieuwe-mediaprogramma Do {Not} Touch, is te bezoeken t/m 6 december 2020 (alleen met Google Chrome via desk- of laptop).