Het nieuwe kijken #10

En wéér knalt de zweep. Je hebt als bioscoopbezoeker al veel te verduren gehad. Je keek toe hoe de sadistische slavenhouder zijn slaaf Solomon Northup dwong om slavin Patsy zweepslagen te geven. Dat was al een onmenselijk filmmoment. Maar de regisseur geeft je geen respijt. Je hebt gezien hoe de zweepslagen Patsy’s rug open striemen. Je gelooft niet dat er meer en diepere wonden bij kunnen komen. Maar dan neemt de slavenhouder — verder aangevuurd door zijn vrouw — de zweep over — en slaat door. En door. Wat doe je als kijker, in je fluwelen stoel, popcorn en cola bij de hand? Blijf je het gierende onrecht in z’n volledigheid aanzien of scherm je met gesloten ogen je geest af? En als je blijft kijken, wat moet je dan voelen? Ik had over het zweepslagmoment gelezen in een recensie van 12 Years a Slave, de Oscarwinnende film van regisseur Steve McQueen en zag ertegen op. De scène markeert het verschil tussen een film kijken en een film ondergaan. In 12 Years a Slave word je ook als kijker geketend. Het is geen heldenverhaal met momenten van beproeving die worden gebalanceerd met momenten van vervulling: de film is één grote beklemming. Even bruut als het onderwerp.
Na een eerdere film van Steve McQueen, Shame, over een New Yorker met een seksverslaving, had ik een uur nodig om de sfeer van de film af te schudden. Het perspectief van de kijker valt in Shame grotendeels samen met dat van de hoofdpersoon. De camera wijkt niet van zijn schouder. Het is een dadersperspectief. Natuurlijk ben je niet bij machte de keuzes van de protagonist te veranderen, maar je bent tot zijn blik veroordeeld. Volgens traditionele Hollywoodwetten volgt er op misdaad straf, op vindingrijkheid beloning en op iets verontrustends een verlichtende grap. In de films van Steve McQueen blijft dat achterwege.
In het geval van 12 Years a Slave en Shame beleef je een maatschappelijk of historisch belangrijk onderwerp. Het meedogenloos in beeld brengen van de gevolgen van onderdrukking of verslaving is daarbij een middel. Maar wat als een gewichtig onderwerp ontbreekt? Dan krijg je een zuiver sadistische film, zonder legitimatie. Zoals Funny Games van Michael Haneke. De regisseur suggereert dat als je niet wegloopt of stopt met kijken je toegeeft te genieten van zinloos geweld als een vorm entertainment. Ik heb hem nog niet durven kijken.

Ebele Wybenga