Wim Verstappen

Een van de genomineerden voor de Louis Hartlooper Prijs voor de Filmjournalistiek is Circus Bloteman, Ruud den Drijvers biografie van Wim Verstappen (Blue Movie), de spraak­makende regisseur die onbewust de tijdgeest ving. Den Drijver bespreekt Verstappens films op zijn Verstappens: met veel aandacht voor verborgen seksuele betekenissen.

Als jongetje bezoekt Wim Verstappen (1937-2004) graag de bioscoop, het begin van een grenzeloze filmliefde. Zijn favoriete films ziet hij meerdere malen, waarbij hij een camera meeneemt om foto’s van het grote doek te maken. Die plakt hij in een schriftje, met daaronder de uit zijn hoofd geleerde dialogen. In Circus Bloteman, Ruud den Drijvers biografie van Verstappen, zien we een schriftje met afbeeldingen uit To Catch a Thief. Het is volgens Den Drijver niet moeilijk hierin een voorafspiegeling van zijn latere Skoop-rubriek ‘Op de montagetafel’ te zien. Een van die analyses, die van Kubricks Dr. Strangelove, wordt door Den Drijver gebruikt om Verstappens thematiek te duiden. Verstappen betoogde dat Kubrick zijn zwarte komedie volstopte met seksuele verwijzingen en dat het verhaal eigenlijk draaide om impotentie. Precies het thema van Verstappens grootste hit: de vrijmoedige schandaalfilm Blue Movie (1971), die door 2,3 miljoen Nederlanders is bekeken in de bioscoop.
Het in de Bijlmer gesitueerde Blue Movie draait om een ex-gevangene (Hugo Metsers) die na zijn vrijlating ontdekt dat in de tussentijd de zeden veel losser zijn geworden. Al zijn buurvrouwen willen maar al te graag seks met hem en hij gaat dan ook gretig op hun verzoekjes in. Blue Movie werd door de filmkeuring afgekeurd omdat hij een erectie bevat, maar in een onnavolgbaar verweerschrift, met verwijzingen naar Vestdijks Toekomst der religie, betoogde Verstappen dat die erectie onmisbaar was voor de betekenis van zijn film. Vooral omdat Metsers in de slotscène ontdekt dat hij impotent is geworden. Zonder zijn eerdere in beeld gebrachte stijve pik zou de tragiek hiervan verloren gaan. De film werd alsnog goedgekeurd, wat min of meer het einde van de filmcensuur in Nederland betekende en het tijdperk van openhartige seks in de Nederlandse speelfilm inluidde.

Peper
Verstappens beste film, zijn debuut De minder gelukkige terugkeer van Joszef Katús naar het land van Rembrandt (1966), werd voor een appel en een ei gemaakt. Ver­stap­pen haakte in op de nouvelle vague, filmde op straat en ving onbewust de tijdgeest. Hoewel het een speelfilm is, kun je zijn eersteling nu bekijken als documentaire over de provobeweging.
Joszef Katús was de eerste vrucht van Scorpio Films, zijn samenwerking met Pim de la Parra. Ze hadden hun buitenstaanderschap gemeen — Verstappen groeide op Curaçao op, De La Parra in Suriname — maar verschilden verder als dag en nacht. Precies de reden waarom hun samenwerking eerst goed verliep — ze vulden elkaar perfect aan ("Pim was de peper in mijn reet") — maar later stukliep. Hun temperament verschilde nogal, waarbij hun plotselinge miljonairsstatus door de opbrengsten van Blue Movie bij hun breuk ook een rol speelde: Pim vond het niet leuk dat het uitgerekend Wims film was die zo succesvol was.
Na het einde van hun samenwerking werd Den Drijver de producent van De La Parra. Eerder werkte hij als filmjournalist en interviewde hij Verstappen een paar keer. Een indertijd geruchtmakend dubbelinterview met Verstappen en diens grootste vijand/concurrent Paul Verhoeven vormt het laatste hoofdstuk van zijn biografie, waarvoor Den Drijver met meer dan zestig mensen sprak die Verstappen (intiem) kenden. In zijn conclusie noemt hij Verstappen ‘een revolutionair, een ziener, een innovator’ maar in het hart van het boek is hij veel kritischer. Zo laat hij weinig heel van Verstappens freudiaanse filmanalyses, noemt hij hem — zo te lezen terecht — een pseudoloog (een fantast) en memoreert hij diverse malen Verstappens driftige aard. Verstappens films bespreekt hij op zijn Verstappens: met veel aandacht voor verborgen seksuele betekenissen. Hij gaat uitgebreid in op Verstappens (gebrek aan) acteursregie, thematiek en plotopbouw maar doet verder weinig aan filmanalyse. Ook is hij wat slordig, hij spelt Hitchcocks North by Northwest bijvoorbeeld stelselmatig verkeerd. Heel af en toe is de stijl wat moeizaam en de structuur is niet altijd even overzichtelijk.
Wat wel goed werkt is het idee om Verstappens filmanalyses- en recensies voor Skoop, Vrij Nederland en Hollands Diep apart te behandelen en te scheiden van Deel 1, waarin de biografie en films van Verstappen uitgebreid aan de orde komen. Inmiddels zijn vier van de 21 ‘Op de montagetafel’-analyses van Verstappen gedigitaliseerd. Ze zijn in te zien via louishartlooperprijs.nl. Wie deze vergelijkt met de door Ruud den Drijver geciteerde passages uit die analyses zal zien dat Den Drijver zich geroepen voelde Verstappen te ‘verbeteren’. Waar Verstappen ‘Het openingsshot’ schrijft, maakt Den Drijver daar consequent ‘De openingsshot’ van. Dom gevalletje verschlimbesserung. En een beetje raar, want wie citeert, doet dat in principe letterlijk.
In het hoofdstuk over Verstappen als essayist wordt Den Drijver opeens onnodig polemisch (wellicht in een poging Verstappen na te doen?). Zo schrijft hij over The Manchurian Candidate: ‘een beladen spionagefilm waarin Frank Sinatra als officier in de Koreaanse oorlog is gehersenspoeld tot het plegen van een politieke moordaanslag. Volkert van der G. avant la lettre.’ Huh? Volkert van der G.? Waar komt die opeens vandaan? En was die dan gehersenspoeld? Een volstrekt onnodige toevoeging. Ook definieert Den Drijver filmmontage wat al te beperkt als ‘herschikking van het plot [sic] door het anders ordenen van het scenario’, maar verder is het een zeer verdienstelijke biografie van een gesloten man die dan weer wat clichématig een ‘enigma’ wordt genoemd.

André Waardenburg

Circus Bloteman Biografie van Wim Verstappen, filmpionier uit de West | Ruud den Drijver | 2015, Stichting Wim Verstappen Scorpio Films | 525 pagina’s | €29,95 | Circus Bloteman is een van de vijf genomineerde boeken die in aanmerking komt voor de Louis Hartlooper Prijs voor de Filmjournalistiek 2015 | De uitslag wordt op 24 september bekendgemaakt